Va`i ne't ve^` Tu+' gia'c Long Xuye^n qua vu. lu~ (ba'o VN)

[Dam Son <son@fermi.phys.washington.edu>]

Theo Ta.p chi' Thu+o+ng Ma.i:


Suy tu+o+?ng tu+` tu+' gia'c Long Xuye^n
  
Mai Thanh Ha?i
   
Chu'ng to^i to+'i ti?nh An Giang va` Kie^n Giang khi nu+o+'c lu~ na(m 1996
ddang o+?  ddi?nh cao. Nhie^`u ddu+o+`ng lo+'n bi. nga^.p nu+o+'c, xe co^.
kho^ng ddi la.i ddu+o+.c; ta^'t ca?  mo.i su+. di chuye^?n lu'c na`y ha^`u
nhu+ chi? co`n la` ghe xuo^`ng, ne^'u kho^ng ti'nh dde^'n phu+o+ng tie^.n
co^? xu+a nha^'t la` lo^.i bo^.. Khu tu+' gia'c Long Xuye^n lu'c na`y
me^nh mang so'ng nu+o+'c, ca? thi. xa~ Long Xuye^n, tre^n thu? ti?nh An
Giang cu~ng bi` bo~m kha('p ddu+o+`ng pho^' ngo~ he?m. Cho to+'i khi lu~
tru't xuo^'ng ha. lu+u chi'n do`ng Cu+?u Long dde^? cu+?a bie^?n DDi.nh An
cu?a ti?nh Tra` Vinh, cu+?a Tranh DDe^` cu?a So'c Tra(ng, hay cu+?a Cung
Ha^`u, Ha`m Luo^ng, Ba Lai, Co^? Chie^n cu?a ti?nh Be^'n Tre dde^`u me^nh
mo^ng nhu+ bie^?n ca?, thi` o+? An Giang va` Kie^n Giang, nu+o+'c dda~
ru't he^'t xuo^'ng ca'c kinh (ke^nh) ra.ch, ma(.t dda^'t da^`n da^`n tro+?
la.i bi`nh thu+o+`ng, nha^'t la` o+? khu tu+' gia'c Long Xuye^n. "Tu+'
gia'c" go.i va('n ta('t, ro^.ng to+'i 504.300 he'c ta, trong ddo' pha^`n
An Giang go'p 239.200 ha; tu+` kinh Ca'i Sa(~n phi'a Nam, le^n kinh Vi~nh
Te^' phi'a Ba('c, tu+` so^ng Ha^.u phi'a DDo^ng sang ven bie^?n vi.nh
Tha'i Lan, ddo' la` hi`nh the^? dda.i cu.c cu?a khu tu+' gia'c na`y. No'i
mo^.t chu't li.ch su+?, tu+` ba bo^'n tra(m na(m ro^`i, da^n ca'c ti?nh
ngoa`i Ba('c ke'o va`o dda^y la`m lu+.c lu+o+.ng lao ddo^.ng chi'nh trong
co^ng cuo^.c khai hoang kha^?n hoa' o+? khu tu+' gia'c na`y, mo^.t da^~n
chu+'ng hu`ng ho^`n la` dde^'n nay va^~n to^`n ta.i va` sinh ddo^i khu Nam
Tha'i So+n, go^`m toa`n nhu+~ng ngu+o+`i que^ go^'c o+? Nam DDi.nh, Tha'i
Bi`nh va` So+n Ta^y va`o dda^y khai pha' dda^'t ddai, tro^`ng tro.t, cha(n
nuo^i, buo^n ba'n, la`m nghe^` thu? co^ng va` ta^'t nhie^n, ca? dda'nh
gia(.c nu+~a. Tuy va^.y, be^n nhu+~ng ngu+o+`i go^'c Ba('c - ke^? ca? khu
vu+.c Ca'i Sa(~n mo+'i dde^'n ddi.nh cu+ sau na(m 1954 - thi` khu tu+'
gia'c cu~ng co' ra^'t ddo^ng ngu+o+`i Vie^.t ba?n ddi.a, pha^`n lo+'n theo
dda.o Hoa` Ha?o, va` cu~ng co' to+'i ca? tra(m nga`n ngu+o+`i cha(m theo
dda.o Ixlam, ca? tra(m nga`n ngu+o+`i Kho+-me theo dda.o pha^.t Kho+-me.
Cu~ng ne^n bie^'t the^m ra(`ng o+? dda^y co`n co' nhie^`u chu.c nga`n
ngu+o+`i go^'c Hoa, con cha'u cu?a Ma.c Cu+?u cha.y tro^'n kho?i chi'nh
quye^`n nha` Thanh sang dda^y la`m a(n tu+` cuo^'i the^' ky? XVII,
ddu+o+.c Chu'a Nguye^~n thu phu.c va` cho la`m To^?ng binh tra^'n Ha`
Tie^n. 
   
Chu'ng ta hie^?u ro~ su+. thie^.t ha.i to lo+'n cu?a khu tu+' gia'c trong
vu. lu~ na(m 1996, kho^ng nhie^`u ba(`ng ca'c na(m tru+o+'c ve^` sinh
ma.ng va` ve^` lu'a ma`u, nhu+ng ra^'t na(.ng, ra^'t lo+'n, ra^'t sa^u
ve^` co+ so+? va^.t cha^'t ky~ thua^.t cho kinh te^' - xa~ ho^.i: ca^`u
ddu+o+`ng, kho ba~i, nha` cu+?a, tru+o+`ng tra.m... va` nha^'t la` tho+`i
gian, thu+' cu?a ca?i vo^ gia'. The^' nhu+ng, ro^`i nga`y tha'ng tro^i
ddi, ho^m nay chu'ng ta la.i muo^'n no'i ma(.t kha'c cu?a ca^u chuye^.n,
kho^ng pha?i dde^? nguo^i ngoai ca'i ddau ma` dde^? ca^n ba(`ng la.i
cuo^.c so^'ng sau phu't rung ddo^.ng ma.nh. 
   
Ngu+o+`i vu`ng na`y thu+o+`ng no'i: "Khoa' cha, cu~ng pha?i qua ba nga`y
Te^'t". Ba nga`y te^'t co' nhie^`u thu+', nhie^`u chuye^.n, nhie^`u
vie^.c, nhie^`u tie^`n ba.c, o+? dda^y ha~y chi? no'i mo^.t ca'i: phu` sa.
Ba` con ba?o: "lu~ ma^'t nha`, phu` sa bu` la.i". DDo' la` mo^.t ta^'m
lo`ng ye^u quy' phu` sa, ca? mo^.t nie^`m tin tu+o+?ng vo^ be^'n bo+`.
Chu'ng to^i lo^.i bo^. ra ca'nh ddo^`ng Thoa.i So+n, ho?i o^ng Tu+ Gia'ng:
"Ruo^.ng o^ng nhie^`u phu` sa kho^ng?". O^ng ngu+?a co^? le^n cu+o+`i
ro^.ng me'p: "Chu cha! He^'t no'i no^?i! Lo^.i ddo^`ng ma` nhu+ dda.p
tre^n nhung, tre^n lu.a va^.y!" ro^`i pha?i nha^.u mu+`ng phu` sa cho+'!
Trong lu~, co' bao nhie^u la` ca', to^m; a(n tru+` co+m cu~ng kho^ng
he^'t, nu+o+'ng qua ddi, pho+i kho^, la`m ma('m; nay ddem ra, cu.ng ly
"lai rai" ba`n chuye^.n phu` sa, mo^.t vu., hai vu. la` ke'o la.i ddu?,
co' khi du+ thu+`a ca'i nha`, ca'i xuo^`ng mo+'i ma^'t vu+`a ro^`i. 
Cha(?ng ne^n qua' la.c quan, ca`ng ne^n kho^ng ne^n la~ng ma.n dde^'n
mu+'c ca^`u cho lu~ lo+'n dde^? co' nhie^`u phu` sa; nhu+ng, ne^'u lu~ la`
ddie^`u kho^ng the^? tra'nh ddu+o+.c, dda`nh pha?i chi.u lu~, dda`nh pha?i
nha^.n lu~, dda`nh pha?i so^'ng chung vo+'i lu~, thi` cu~ng co' ma(.t la.c
quan vui le^n ma` thu la~nh phu` sa cho ddo^`ng ruo^.ng, cho vu+o+`n
tu+o+.c. Chi'nh la` nho+` phu` sa dda^`u nguo^`n, ma` khu tu+' gia'c Long
Xuye^n nay dda~ la` vu+.a lu'a so^' 1 cu?a ca? nu+o+'c: no' ga'nh to+'i
ho+n 3 trie^.u ta^'n tho'c mo^~i na(m ro^`i! Chi'nh nho+` phu` sa dda^`u
nguo^`n, ne^n An Giang la` ti?nh trong ca? nu+o+'c dda~ vu+o+.t sa?n
lu+o+.ng ho+n mo^.t trie^.u ta^'n mo^.t na(m, ro^`i trie^.u ru+o+~i, ro^`i
hai trie^.u ta^'n, nay la` hai trie^.u ba tra(m nga`n ta^'n, va^~n da^~n
dda^`u ca? nu+o+'c! 
   
DDo^`ng dda^'t An Giang va` Kie^n Giang (mo^.t pha^`n Tho^'t No^'t cu?a
Ca^`n Tho+ nu+~a) thuo^.c ve^` khu tu+' gia'c Long Xuye^n ngang do.c kinh
ra.ch cha(`ng chi.t ho+n ca? ma(.t ba`n co+`, ddu'ng ra la` nhu+ mo^.t
ta^'m kha(n de^.t hoa o^ vuo^ng, ra^'t thua^.n lo+.i cho do`ng cha?y mang
phu` sa ve^` tu+o+'i bo'n kha('p ddo^`ng ruo^.ng, vu+o+`n tu+o+.c. Co^ng
dda^`u cu?a he^. tho^'ng cha(`ng chi.t ke^nh ra.ch na`y la` con kinh
DDo^ng Xuye^n, sau na`y mang te^n ngu+o+`i chu? xu+o+'ng go.i la` Thoa.i
Ha`. Tha^.t ra, te^n ngu+o+`i chu? xu+o+'ng, lu'c cha sinh me. dde?,
kho^ng pha?i la` Thoa.i, ma` la` Thuy., Nguye^~n Va(n Thuy.. Que^ o^ng
chi'nh o+? huye^.n Die^m Phu+o+'c, nay thuo^.c huye^.n DDie^.n Ba`n, ti?nh
Qua?ng Nam, sinh nga`y 26 tha'ng 1 na(m Ta^n Ty. 1761, con o^ng Nguye^~n
Va(n Lu+o+.ng va` ba` Nguye^~n Thi.  Tuye^'t, mo^.t gia ddi`nh no^ng da^n
nghe`o mie^`n ca't tra('ng ba.c ma`u. Chi'n ddo+`i chu'a Nguye^~n o+?
DDa`ng Trong, lu'c na`y la` ddo+`i chu'a cuo^'i cu`ng, Nguye^~n Phu'c
Thua^`n, le^n ngo^i lu'c 13 tuo^?i, o+? ngo^i 12 na(m, che^'t lu'c chu+a
dda^`y 25 tuo^?i, kho^ng co' con no^'i do~i. Gia ddi`nh o^ng Thuy. dda~
ki.p cha.y va`o Nam; va` khi Nguye^~n Hue^. dda'nh chie^'m Long Xuye^n
na(m 1777, gie^'t che^'t chu'a Nguye^~n Phu'c Thua^`n, thi` Thuy. dda~
pho` theo Nguye^~n a'nh cha.y sang Xie^m. Kie^ng te^n Thuy. cu?a vo+.
chu'a Nguye^~n, o^ng Thuy. pha?i go.i cha.i te^n mi`nh ddi tha`nh ra
Thoa.i, Nguye^~n Va(n Thuy. tha`nh ra Nguye^~n Va(n Thoa.i (va` do ddo',
ve^` sau na`y co' ca'c ddi.a danh Thoa.i Ha`, Thoa.i So+n, co' danh hie^.u
Thoa.i ngo.c ha^`u).  Bo^'n la^`n pho` Nguye^~n a'nh sang Xie^m xin cu+'u
vie^.n, nhie^`u la^`n ddu+a a'nh ddi la'nh na.n o+? Co^n DDa?o va` Phu'
Quo^'c, o^ng Thoa.i ddu+o+.c phong la`m kha^m sai Thu+o+.ng dda.i Bi`nh
ta^y tu+o+'ng qua^n. Na(m 1802, a'nh le^n ngo^i vua, tro+? tha`nh Gia Long
hoa`ng dde^', Thoa.i ddu+o+.c cu+? la`m Tho^'ng qua?n bie^n binh ba?o ho^.
Cao Mie^n. o+? cu+o+ng vi. ddo', o^ng Thoa.i thie^'t ke^' va` ddo^'i
xua^'t da^n binh dda`o kinh DDo^ng Xuye^n, ma` ve^` sau Minh Ma.ng cho
ddo^?i te^n la` Thoa.i Ha`. Na(m 1820, o^ng Thoa.i la.i ddu+o+.c le^.nh
Minh Ma.ng dda`o mo^.t kinh lo+'n cha.y tu+` Cha^u DDo^'c do.c theo bie^n
gio+'i ve^` to+'i Ha` Tie^n, da`i ga^`n 100 km vo+'i 80.000 co^ng nha^n
dda`o trong 5 na(m thi` xong; kinh na`y ddem la.i hie^.u qua? ra^'t to
lo+'n cho vie^.c doanh ddie^`n, thuy? lo+.i, giao tho^ng va` bie^n pho`ng
cho khu tu+' gia'c va` cho mie^`n Ha^.u Giang no'i chung; Minh Ma.ng la^'y
la`m ma~n nguye^.n be`n gia'ng chi? khen ngo+.i co^ng lao chung cu?a ca'c
co^ng nha^n va` da^n binh, ddo^`ng tho+`i ghi co^ng o^ng Thoa.i ba(`ng
ca'ch dda(.t te^n qua? nu'i nhi`n xuo^'ng con kinh la` Thoa.i So+n, con
kinh mang te^n vo+. o^ng la` kinh Vi~nh Te^' (vo+. o^ng Thoa.i, te^n la`
Cha^u Vi~nh Te^'). Mu+o+`i hai na(m sau, vua cho ddu'c chi'n chie^'c
ddi?nh lo+'n ba(`ng ddo^`ng dde^? la`m cu?a quy' cu?a dda^'t nu+o+'c (ba?o
quo^'c), hi`nh con kinh Vi~nh te^' ddu+o+.c ddu'c no^?i be^n su+o+`n
ddi?nh, coi nhu+ di va^.t ghi co^ng nhu+~ng ngu+o+`i la`m ra kinh na`y.
O^ng Thoa.i ma^'t na(m 1829, tho. 68 tuo^?i, lu'c ddang ta.i chu+'c; mo^.
dda(.t cha^n nu'i Sam. Nga`y nay, Cha^u DDo^'c va^~n co`n dde^`n tho+`
Thoa.i Ngo.c ha^`u be^n su+o+`n nu'i Sam, da^n ddi.a phu+o+ng thu+o+`ng
go.i la` "la(ng o^ng Thoa.i ngo.c ha^`u". 
   
Ve^` sau na`y, the^m nhie^`u con kinh ra ddo+`i, hi`nh tha`nh ma.ng
lu+o+'i kinh ra.ch hoa`n chi?nh, tuy ra(`ng kho^ng pha?i sau khi co' he^.
tho^'ng kinh ra.ch ro^`i, da^n ddu+o+.c no a^'m, tu+' gia'c he^'t va^'n
dde^` nu+o+'c no^i luo^`ng la.ch. Cho dde^'n nga`y nay nu+~a, sau hai
mu+o+i na(m dda^'t nu+o+'c hoa`n toa`n gia?i pho'ng, tu+' gia'c Long
Xuye^n va^~n kho^ng the^? kho^ng chung so^'ng vo+'i lu~, nhu+ng no' va^~n
la` mo^.t pha^`n nga`y ca`ng to lo+'n ho+n trong ca'i be^. pho'ng ddu+a
dda^'t nu+o+'c Vie^.t Nam le^n gia`u ma.nh, vu+o+.t ddu+o+.c ddu+o+`ng
ba(ng dde^? ca^'t ca'nh. 
   
M.T.H