[history] Nu+o+'c non, non nu+o+'c ...[2/?]

[AnHai Doan <anhai@cs.washington.edu>]

Nghi~ va`o cuo^'i the^' ky? 

Nu+o+'c non, non nu+o+'c ... 

Vu~ Ho^`ng La^m

Sau ca'i ddu+'t ga~y va(n hoa' na(.ng ne^` dda^`u tho+`i Ba('c thuo^.c,
ca' ti'nh VN ma` ne^`n ta?ng ddu+o+.c ta.o tha`nh trong tho+`i va(n minh
Ddo^ng So+n va` Ddo^ng So+n hoa' dda~ tu+. dda`o luye^.n suo^'t ma^'y
tra(m na(m, ti'ch ho+.p sa^u sa('c nhu+~ ng a?nh hu+o+?ng Trung Hoa qua
Nho gia'o, Dda.o gia'o va` a?nh hu+o+?ng A^'n Ddo^./Trung hoa qua Pha^.t
gia'o dde^? khi ra kho?i nga`n na(m Ba('c thuo^.c, "lo^.t xa'c" tha`nh
mo^.t da.ng thu+'c dda^`y ma`u sa('c Thie^`n.  Tho+`i Ly'-Tra^`n, nu+o+'c
Vie^.t mo+'i, lu'c na`y xu+ng la` Dda.i Vie^.t vo+'i nhu+~ng vi. vua su`ng
dda.o Pha^.t, nha^'t la` Thie^`n to^ng, vo+'i nhu+~ng tri' thu+'c ha`ng
dda^`u la` thie^`n su+, dda~ khai trie^?n mo^.t ne^`n va(n hoa' khoa'ng
dda.t, mo^.t ne^`n chi'nh tri. dda nguye^n _ "tam gia'o ddo^`ng nguye^n"
(Pha^.t, Nho, Dda.o)_, tha^n da^n va` mo^.t xa~ ho^.i khai pho'ng.  Do
ddo' ma` co' mo^.t ne^`n va(n hoa' cung ddi`nh, hay no'i chi'nh xa'c ho+n,
mo^.t a' va(n hoa' (subculture) "ddu+o+.c xa^y du+.ng tre^n ne^`n ta?ng
va(n h oa' da^n gian Vie^.t co^? truye^`n, ddu+o+.c ti'ch ho+.p va`o vo+'i
nhu+~ng a?nh hu+o+?ng Trung Hoa tu+` Ha'n-Ddu+o+`ng va` nha^'t la` nhu+~ng
a?nh hu+o+?ng va(n hoa' mo+'i cu?a Cha(mpa, xu+' so+? "A^'n Ddo^. hoa'"
o+? phi'a Nam (Tra^`n Quo^'c Vu+o+.ng: D a^n gian va` ba'c ho.c).  Cu~ng
do ddo' ma` co' mo^.t Ho^.i nghi. Die^n Ho^`ng, vua Tra^`n trie^.u vo+`i
ca'c vi. bo^ la~o trong toa`n quo^'c ve^` dde^? ho?i y' kie^'n mo^.t
vie^.c cu+.c ky` he^. tro.ng: ne^n hoa` hay ne^n chie^'n vo+'i gia(.c
Nguye^n.  V ua Tra^`n muo^'n hoa` nhu+ng ca'c bo^ la~o quye^'t chie^'n
ne^n vie^.c kha'ng chie^'n cho^'ng qua^n Nguye^n dda~ ddu+o+.c quye^'t
ddi.nh.  Ho^.i nghi. Die^n Ho^`ng la` la^`n duy nha^'t trong li.ch su+?
ma` ca'c che^' ddo^. qua^n chu? cu~ng nhu+ co^.ng hoa ` ca'c loa.i o+? VN
cho dde^'n nay dda~ tha`nh thu+.c ho?i y' kie^'n da^n chu'ng ve^` mo^.t
va^'n dde^` (an ninh quo^'c gia) tro.ng dda.i. 

Che^' ddo^. chi'nh tri. tho+`i Ly'-Tra^`n la` che^' ddo^. qua^n chu? Tam
gia'o, hay go.i cu. the^? ho+n, la` qua^n chu? Thie^`n.  Nhie^`u su+? gia
dda~ pha?i su+?ng so^'t ve^` ti'nh ddo^.c dda'o cu?a che^' ddo^. na`y,
vo+'i nhu+~ng ne't pho'ng khoa'ng hie ^'m tha^'y cho mo^.t ne^`n qua^n
chu? chuye^n che^', chi'nh bo+?i vi` no' la` che^' ddo^. qua^n chu?
Thie^`n, the^' gio+'i co' mo^.t kho^ng hai. 

Ne^'u nhu+ chie^`u hu+o+'ng co+ ba?n cu?a va(n hoa' cu~ng nhu+ chi'nh tri.
VN cho dde^'n khi cha^'m du+'t tho+`i Ba('c thuo^.c, tuy ddo^i lu'c co'
nhu+~ng dao ddo^.ng, nhu+ng nhi`n chung va^~n la` "lu.c ddi.a" hoa' thi`
khi VN tro+? tra`nh mo^.t nu+o+'c d do^.c la^.p, no' ba('t dda^`u be?
hu+o+'ng. Xu the^' vi~ mo^ cu?a ho+n mo^.t nga`n na(m sau ddo' la` gia?i
"lu.c ddi.a hoa'" va` ra^'t co' the^?, bu+o+'c va`o nga`n na(m sa('p
to+'i, xu the^' gia?i lu.c ddi.a hoa' se~ ddu? ma.nh dde^? vu+o+.t tro^.i
le^n ti'nh "lu.c ddi.a" co^' hu+~u cu?a ne^`n chi'nh tri. va` va(n hoa',
mo+? ra mo^.t ky? nguye^n "dda.i du+o+ng" hoa'. 

Ho+n mo^.t nghi`n na(m gia?i lu.c ddi.a hoa' vu+`a qua co' the^? chia la`m
hai pha chi'nh.  Pha thu+' nha^'t ca(n ba?n la` tho+`i ky` Ly'-Tra^`n.
Su+. gia?i lu.c ddi.a ho'a, nho+` co' y' he^. tho^'ng tri. la` Thie^`n,
dda~ ddu+o+.c tie^'p mo^.t nguo^`n si nh lu+.c do^`i da`o.  (Tie^?u) dde^'
quo^'c ma` ca'c vua Ly'-Tra^`n xa^y du+.ng, tuy du+.a tre^n hi`nh ma^~u
Trung Hoa, nhu+ng kho^ng pha?i la` mo^.t da^.p khuo^n, ma` la` mo^.t ca'ch
ddie^.u khai pho'ng va` "nhe. nha`ng". 

Ddo+`i Tie^`n Le^, Ly', Tra^`n, ngoa.i thu+o+ng no'i chung va` ngoa.i
thu+o+ng bie^?n no'i rie^ng ddu+o+.c ho^`i phu.c va` pha't trie^?n.  Ca'c
vua Ly' cho la^.p nhu+~ng "ba.c di.ch tru+o+`ng" la`m no+i giao di.ch,
buo^n ba'n tre^n bie^n gio+'i vo+'i Trun g Quo^'c.  Sa'ch Cu+o+ng mu.c
che'p ca'c vua Le^ Long Ddi~nh (1007) va` Ly' Co^ng Ua^?n (1012) dde^`u
xin vua To^'ng cho ta`u thuye^`n Vie^.t to+'i bo+` bie^?n Trung Hoa mua
ba'n, ddo^?i cha'c ha`ng hoa', nhu+ng nha` To^'ng chi? cho dde^'n cha^u
Lie^m (Qu a?ng Ddo^ng) va` tra^'n Nhu+ Ho^`ng (Qua?ng Ddo^ng) tho^i, ma`
kho^ng cho dde^'n cha^u Ung (Qua?ng Ta^y) ga^`n ho+n.  Vo+'i ca'c nu+o+'c
ngoa`i kha'c, su+? che'p, na(m 1149 co' thuye^`n buo^n Cha` Va`, Tie^m La,
Lo^ La.c dde^'n Ha?i Ddo^ng (Qua?ng Ninh) x in o+? la.i buo^n ba'n, vua
Ly' Anh To^ng be`n la^.p trang Va^n Ddo^`n la`m be^'n ca?ng cho ta`u buo^n
nu+o+'c ngoa`i. 

Cuo^'i ddo+`i Tra^`n, xa~ ho^.i no^ng nghie^.p Dda.i Vie^.t tie^'n to+'i
giai ddoa.n khu?ng hoa?ng.  Ruo^.ng dda^'t ta^.p trung va`o nhu+~ng tha'i
a^'p ddie^`n trang cu?a gio+'i qui' to^.c Tra^`n.  Xua^'t hie^.n mo^.t
ta^`ng lo+'p gia no^, ddie^`n no^ kho ^ng co' ruo^.ng dda^'t.  Gio+'i su+
sa~i ddu+o+.c ca'c vua Ly'-Tra^`n u+u tie^n qua' mu+'c, nha` chu`a co'
nhie^`u dda(.c lo+.i ve^` ruo^.ng dda^'t va` ddie^`n no^ cu~ng tro+? ne^n
hu+ ho?ng nhu+ trie^`u ddi`nh.  Gio+'i tri' thu+'c tie^'n tha^n theo con d
du+o+ng khoa cu+? Nho gia'o nga`y mo^.t ddo^ng ho+n cu~ng ca`ng ba`i
Pha^.t, to^n Nho.  The^m va`o ddo' la` nhu+~ng hie^?m hoa. xa^m la(ng cu?a
Cha(mpa tu+` hu+o+'ng nam _ Cha(mpa dda~ tu+`ng chie^'m kinh ddo^ Tha(ng
Long hai la^`n, na(m 1371 va` 1376 _ v a` cu?a Trung Hoa tu+` hu+o+'ng
Ba('c.  Trong hoa`n ca?nh a^'y mo^.t cuo^.c ca?i ca'ch lo+'n lao dda~
ddu+o+.c Ho^` Qu'i Ly thu+.c hie^.n.  Ma(.c du` kha't vo.ng ddo^?i mo+'i,
song o^ng va^~n chu+a dde^` ra ddu+o+.c mo^.t tu+ duy mo+'i me? na`o dde^?
ta^. p ho+.p nha^n ta`i cu~ng nhu+ chu+a "co+?i tro'i" ddu+o+.c cho ca'c
lu+.c lu+o+.ng sa?n xua^'t: o^ng ti.ch thu dda^'t ddai cu?a qui' to^.c
va`o tay nha` nu+o+'c, ti.ch thu tu+ no^ la`m quo^'c no^.  Tra^`n Quo^'c
Vuo+.ng ba`n: "O^ng "ddo^?i mo+'i" theo kie ^?u qua^n quye^`n chuye^n
che^', o^ng say mo^.t thu+' "chu? nghi~a nha` nu+o+'c" va` me^ mo^.t thu+'
co^ng cuo^.c "nha` nu+o+'c hoa'" (Tra^`n Quo^'c Vuo+.ng: Ta^y So+n Quang
Trung va` co^ng cuo^.c ddo^?i mo+'i dda^'t Vie^.t o+? the^' ky? XVIII). 
Kho^ng d du+o+.c lo`ng da^n, ma(.c da^`u vu+o+.t tro^.i ve^` qua^n so^'
va` ca? ve^` co^ng nghe^. vu~ khi', nha` Ho^` pha?i chi.u thua qua^n Minh,
vua quan bi. ba('t gia?i ve^` Trung Quo^'c, dda^'t nu+o+'c bi. chie^'m
ddo'ng. 

Ho+n hai chu.c na(m thuo^.c Minh (1406-1427) la` mo^.t giai ddoa.n Ha'n
hoa' ra^'t ta`n kho^'c.  Nha` Minh ta^.p ho+.p nhu+~ng sa'ch vo+? Vie^.t
quan tro.ng, ddem he^'t ve^` Nam Kinh.  Ho. ba('t da^n chu'ng ma(.c theo
kie^?u Ha'n va` theo phong tu.c Ha'n, ddo^`ng tho+`i ca^'m ddoa'n ca'c
ta^.p tu.c Vie^.t nhu+ xa(m mi`nh, nhuo^.m ra(ng, a(n tra^`u.  Thue^' ma'
cao, su+u di.ch na(.ng, ta^'t ca? nhu+~ng sa?n va^.t co' gia' tri. dde^`u
bi. ngu+o+`i Minh ti.ch thu.  Cuo^.c chie^'m ddo'ng cu?a nha` Minh kho^ng
nhu+~ng ta.o ne^n mo^.t ddu+'t ga~y chi'nh tri., ma` co`n ta.o ne^n mo^.t
ddu+'t ga~y va(n hoa' trong su+? Vie^.t. 

Ma(.c du` nhu+~ng nha` la~nh dda.o cao nha^'t dda^`u ddo+`i Le^ nhu+ vua
Le^ Lo+.i cu~ng su`ng Pha^.t, hay Nguye^~n Tra~i la` mo^.t nha` Nho dda^.m
tu+ tu+o+?ng Thie^`n, nhu+ng ne^`n qua^n chu? Thie^`n dda~ che^'t.  Ngay
tu+` tho+`i Ly'-Tra^`n, nhu ca^`u xa^y du+.ng mo^.t bo^. ma'y ha`nh chi'nh
ddu? na(ng lu+.c dde^? qua?n tri. mo^.t quo^'c gia luo^n bi. dde` na(.ng
bo+?i thie^n tai va` ddi.ch hoa. (hai go.ng ki`m Trung Hoa tu+` phi'a
ba('c va` Cha(mpa tu+` hu+o+'ng nam) va` vie^.c a'p du.ng che^' ddo^. 
khoa cu+? dda~ la`m na?y no+? mo^.t lo+'p tri' thu+'c quan lie^u thoa.t
dda^`u theo Tam gia'o (vi` la` thi Tam gia'o) nhu+ng nga`y ca`ng na(.ng
ve^` Nho (vi` dda.o Nho dda'p u+'ng cu. the^? ho+n nhu ca^`u ha`nh
chi'nh).  Vo+'i ca'i ddu+'t ga~y chi'nh tri.  - va(n hoa' do cuo^.c xa^m
lu+o+.c cu?a nha` Minh, giai ca^'p si~ phu va` xu hu+o+'ng quan lie^u Nho
hoa' dda~ hoa`n toa`n tha('ng the^' va` dda.t to+'i tho+`i hoa`ng kim cu?a
no' du+o+'i trie^`u Le^ Tha'nh To^ng, mo^.t o^ng vua ddo^.c to^n Nho gia'o
(nu +?a cuo^'i the^' ky? XV). 

Song chie^'n lu+o+.c "dda.i lu.c" cu?a trie^`u ddi`nh to? ra chi? gia?i
quye^'t ddu+o+.c ta.m tho+`i chu+' kho^ng ddu+a ra ddu+o+.c mo^.t gia?i
pha'p la^u da`i cho cuo^.c khu?ng hoa?ng kinh te^' - xa~ ho^.i cu?a xa~
ho^.i no^ng nghie^.p Dda.i Vie^.t dda~ ba('t dda^`u va`o cuo^'i ddo+`i
Tra^`n.  Ma(.c du` kha' cha(.t che~ trong vie^.c giu+~ gi`n ky? cu+o+ng
Nho gia'o (vi' du. o^ng ban 24 hua^'n ddie^`u Nho gia'o ba('t toa`n da^n
ho.c) nhu+ng nhu+~ng co^' ga('ng bo' xa~ ho^.i va`o khuo^n phe'p Nho gia'o
dda ~ kho^ng co' ma^'y hie^.u lu+.c.  Le^ Tha'nh To^ng va^~n pha?i than
ve^` no^~i trie^`u tha^`n tu+` te^? tu+o+'ng dde^`u ddi buo^n (Dda.o du.
na(m 1465).  Sa'ch Cu+o+ng mu.c co`n che'p ra(`ng o^ng dda~ ddo^'c thu'c
quan da^n kho^ng ddu+o+.c bo? vie^.c go^' c (no^ng) dde^? theo vie^.c
ngo.n (thu+o+ng, co^ng).  Tho+`i cu+.c thi.nh du+o+'i trie^`u Le^ Tha'nh
To^ng chu+a qua ddu+o+.c bao la^u thi` nha` Le^ so+ dda~ su.p ddo^? vo+'i
nhu+~ng o^ng "vua Lo+.n", "vua Qu?i". 

The^' ky? XIV-XV, xa~ ho^.i no^ng nghie^.p VN dda~ ba('t dda^`u dda.t
to+'i gio+'i ha.n be^n trong cu?a no'.  Vie^.c nhu+~ng phong tra`o "theo
vie^.c ngo.n" tra`n lan chu+'ng to? xa~ ho^.i dda~ tu+. pha' ra`o dde^?
bung ra ti`m lo^'i thoa't.  Trong khi a^ 'y, ne^`n chi'nh tri. vo^'n dda~
chu? tru+o+ng sai la^`m _ tro.ng no^ng u+'c thu+o+ng, co^ng; ddo^.c to^n
Nho gia'o _ la.i ca`ng xie^'t cha(.t ho+n ca'i sai la^`m a^'y.  Ne^'u
tho+`i Ly'-Tra^`n, xa~ ho^.i va` nha` nu+o+'c dde^`u mang ti'nh gia?i lu.c
ddi. a hoa' thi` va`o ddo+`i Le^, trong khi xa~ ho^.i dda~ ddi he^'t giai
ddoa.n 1 cu?a tho+`i ky` gia?i lu.c ddi.a hoa', bu+o+'c sang giai ddoa.n
2, mo^.t giai ddoa.n ddo`i ho?i pha?i tie^'n to+'i "dda.i du+o+ng" hoa',
thi` nha` nu+o+'c la.i ddi chu? tru+o+ng "lu.c ddi.a" hoa'.  Va` nha` Le^
so+ dda~ su.p ddo^?, sau ddu'ng 100 na(m to^`n ta.i, vi` su+. ma^u thua^~n
ddo'. 

Nha` Ma.c (1527-1592) le^n thay nha` Le^, tre^n ma(.t y' thu+'c he^., chu?
tru+o+ng khai pho'ng, bo? ddo^.c to^n Nho; tre^n ma(.t kinh te^', kho^ng
he.p ho`i tro.ng no^ng qua' qua('t ma` dda~ pha't trie^?n co^ng, thu+o+ng. 
Ha`ng loa.t lo` go^'m, su+' ddu +o+.c mo.c le^n, che^' pha^?m ddu+o+.c
quye^`n ghi te^n ngu+o+`i la`m ra.  Ddo^` su+' Ba't Tra`ng no^?i tie^'ng
the^' gio+'i dda~ ra ddo+`i va`o tho+`i na`y.  Cu`ng vo+'i su+. pha't
trie^?n ve^` thu? co^ng nghie^.p, no^.i va` ngoa.i thu+o+ng, tho+`i Ma.c
cu~ng dda'nh da^'u mo^.t tho+`i ky` no+? ro^. cu?a va(n hoa' va` nghe^.
thua^.t, dda(.c bie^.t la` va(n hoa' - nghe^. thua^.t da^n gian.  "Ngoa`i
ddo^ cu~ Ddo^ng Kinh o+? qua' sa^u trong dda^'t lie^`n la` bie^?u tu+o+.ng
cu?a ta^m thu+'c lu.c ddi.a va` hu +o+'ng no^.i cu?a ngu+o+`i no^ng da^n
va` vua quan Dda.i Vie^.t.  Nha` Ma.c dda~ ba('t tay xa^y du+.ng Du+o+ng
Kinh (ngay ca'i te^n cu~ng ha`m chu+'a y' nghi~a ddo^'i cu+.c vo+'i Ddo^ng
Kinh) o+? ven bie^?n Kie^'n An - Ha?i Pho`ng, bie^?u tu+o+.ng cu?a ca 'i
nhi`n ve^` Bie^?n va` the^' u+'ng xu+? co+?i mo+? ho+n, vo+'i be^n ngoa`i
va` vo+'i ca? be^n trong" (Tra^`n Quo^'c Vu+o+.ng: Ddo^ thi. co^? Vie^.t
Nam). 

Nha` Ma.c ma(.c da^`u dda~ co+?i tro'i cho xa~ ho^.i, kho+i ddo^.ng kinh
te^' va` va(n hoa' nhu+ng dda~ kho^ng tho. ddu+o+.c.  Nhu+~ng ca?i ca'ch
khai pho'ng, bo? ddo^.c to^n Nho, pha' tra^.t tu+.
"si~-no^ng-co^ng-thu+o+ng" dda~ kho^ng ddu+o+.c gio+'i tri ' thu+'c va`
quan la.i u?ng ho^..  Ma(.t kha'c, su+. ca?i ca'ch dda~ kho^ng ddu? ma.nh
me~ va` kie^n quye^'t dde^? co' the^? chuye^?n ddo^.ng ddu+o+.c kho^'i
no^ng da^n ta(m to^'i va` ta?n ma.n va` gio+'i tri' thu+'c thu? cu+.u ma`
ta.o ne^n mo^.t lo+'p t hi. da^n ddu? su+'c la`m co+ so+? xa~ ho^.i cho
quye^`n lu+.c cu?a nha` nu+o+'c. 

Nha` Ma.c du+'t, nha` Le^ tro+? la.i, nhu+ng nha` Le^ trung hu+ng na`y
kho^ng co`n gio^'ng nhu+ nha` Le^ so+ thuo+? tru+o+'c.  Vua Le^ hu+~u danh
vo^ thu+.c.  Thu+.c su+. quye^`n bi'nh na(`m trong tay chu'a Tri.nh.  Ho.
Tri.nh ro+`i Ta^y Ddo^ (Thanh Hoa') ve^` ca^`m quye^`n o+? Ddo^ng Kinh
(Ha` No^.i) kho^ng la`m gi` ho+n la` pha?i tie^'p tu.c ca'c ca?i ca'ch
cu?a nha` Ma.c.  Tuy nhie^n, ddo' cu`ng la('m chi? la` mo^.t su+. da^~m
cha^n ta.i cho^~ chu+' kho^ng pha?i la` mo^.t su+. tie^'n bo^..  Ma(.c du`
c a'c chu'a Tri.nh co' su`ng Pha^.t va` Pha^.t gia'o ddu+o+.c phu.c hu+ng
nhu+ng y' thu+'c he^. tho^'ng tri. va^~n la` Nho gia'o cuo^'i mu`a. 

Trong quan he^. ddo^'i ngoa.i, nha` Tri.nh lu'c he' lu'c ddo'ng, lu'c cho
lu'c ca^'m vie^.c tu+. do buo^n ba'n va` truye^`n dda.o.  Ddie^`u ddo' cho
tha^'y su+. bo^'i ro^'i cu?a nha` ca^`m quye^`n trong quan he^. vo+'i
mo^.t ne^`n va(n minh kho^ng quen th uo^.c.  Tuy nhie^n, dda(`ng sau ta^'t
ca? nhu+~ng ha`nh xu+? lu'c na('ng lu'c mu+a tha^'t thu+o+`ng ddo' la`
mo^.t ta^m ly' chu? dda.o va` mo^.t ti'nh toa'n bao tru`m.  Ta^m ly' a^'y
la` nghi nga.i nhu+~ng a?nh hu+o+?ng cu?a mo^.t ne^`n va(n hoa' xa la.. 
Ti'nh toa'n a^'y la` quye^`n lu+.c cu?a trie^`u ddi`nh pha?i tuye^.t
ddo^'i. 

Va`o khoa?ng xung quanh the^' ky? XV, khi nha` nu+o+'c Dda.i Vie^.t tro+?
ne^n "dda.i lu.c" thi` la~nh tho^? Dda.i Vie^.t dda~ vu+o+.t qua' mo^.t
la(`n ranh giu+~a hai the^' gio+'i "dda.i lu.c" va` "ha?i du+o+ng" dda~
ddu+'ng vu+~ng suo^'t ca? nga`n na(m.  Ddo' la` da~y Ba.ch Ma~ vo+'i dde`o
Ha?i Va^n (giu+~a ti?nh Thu+`a Thie^n-Hue^' va` ti?nh Qua?ng Nam-Dda`
Na(~ng).  Ca'c trie^`u dda.i Trung Hoa khi chie^'m giu+~ VN, ma(.c du`
luo^n co' xung ddo^.t vo+'i ca'c vu+o+ng quo^'c Cha(mpa dde^? ddi.nh la.i
bi e^n gio+'i phi'a nam cu?a dde^' quo^'c, dda~ chu+a bao gio+` vu+o+.t
qua dde`o Ha?i Va^n.  No'i theo Paul Mus, no+i dda^y dda~ "cha^'m du+'t
mo^.t su+. nghie^.p dda.i lu.c" (P.Mus: Projet d'un ouvrage sur les
civilisations de l'Asie du Sud-Est). 

Tu+` khi VN tro+? tha`nh mo^.t quo^'c gia ddo^.c la^.p, mo^'i dde doa. an
ninh tu+` phi'a nam na`y ddo^'i vo+'i mo^.t nu+o+'c nho? nhu+ Dda.i
Vie^.t, tro+? ne^n he^. tro.ng nhie^`u ho+n la` ddo^'i vo+'i mo^.t nu+o+'c
lo+'n co+~ Trung Hoa.  Trong ho+n 4 th e^' ky? (dda^`u the^' ky? X -
cuo^'i the^' ky? XIV), da?i dda^'t Bi`nh Tri. Thie^n giu+~a da~y Hoa`nh
So+n va` da~y Ba.ch Ma~ va^~n la` no+i xo^ ddi dda^?y la.i cu?a bie^n
gio+'i giu+~a Dda.i Vie^.t va` Cha(mpa nhu+ trong nghi`n na(m Ba('c
thuo^.c.  Nhu+n g qua^n tu+o+'ng Dda.i Vie^.t dda~ ho+n mo^.t la^`n
vu+o+.t be^? tre`o non va`o nhu+~ng mie^`n dda^'t phi'a nam cu?a Cha(mpa
dde^? chinh chie^'n.  Dde^'n cuo^'i the^' ky? XIV, Ho^` Quy' Ly dda~
nha^.p ddu+o+.c hai ti?nh Qua?ng Nam va` Qua?ng Nga~i nga`y n ay va`o
la~nh tho^? Vie^.t.  Su+. nghie^.p na`y bi. nga('t qua~ng do cuo^.c xa^m
la(ng cu?a nha` Minh, nhu+ng dde^'n 1471, khi Le^ Tha'nh To^ng ha. tha`nh
Vijaya (Bi`nh Ddi.nh) thi` quo^'c gia Cha(mpa pha?i cha^'m du+'t to^`n
ta.i tre^n thu+.c te^'.  Nguy e^~n Hoa`ng va`o tra^'n thu? Thua^.n Hoa'
(Bi`nh Tri. Thie^n nga`y nay) na(m 1558, ba('t dda^`u tho+`i ky`
Tri.nh-Nguye^~n pha^n tranh, xe't tre^n ma(.t quan he^. giu+~a Dda`ng
Trong va` Dda`ng Ngoa`i. Nhu+ng ddo^'i vo+'i ba?n tha^n Dda`ng Trong,
dda^'t c u~ cu?a Cha(mpa va` Phu` Nam/Thuy? Cha^n La.p thi` ddo' chi? la`
mo^.t su+. tie^'p tu.c (o+? ta^`m mu+'c cao ho+n) cu?a mo^.t qua' tri`nh
dda~ ddu+o+.c kho+?i ddo^.ng tu+` la^u. 

A?nh hu+o+?ng va` lie^n he^. quo^'c te^' cu?a Dda`ng Trong dda^.m ho+n
cu?a Dda`ng Ngoa`i; chi'nh sa'ch ddo^'i no^.i va` ddo^'i ngoa.i cu?a chu'a
Nguye^~n co' thoa'ng ho+n cu?a chu'a Tri.nh.  Song ve^` co+ ba?n, ca'c
chu'a Nguye^~n va^~n thu+.c thi mo^.t chi'nh sa'ch "lu.c ddi.a".  Su+.
nghie^.p dde^' quo^'c cu?a VN kho^ng ddi xa kho?i khuo^n ma^~u dde^'
quo^'c cu?a Trung Hoa.  Mo^.t so^' ho.c gia? nha^'n ma.nh phu+o+ng pha'p
"ddo^`n ddie^`n" ma` VN dda~ a'p du.ng dde^? thu+.c da^n hoa' Cha(mpa
ro^`i Cha^ n La.p _ tu+'c la` la^.p nhu+~ng tra.i qua^n su+. - no^ng
nghie^.p bo+?i nhu+~ng ngu+o+`i li'nh - no^ng da^n tre^n nhu+~ng vu`ng
dda^'t nu+o+'c chie^'m ddu+o+.c _ la` mo^.t sa'ng ta.o VN (Le^ Tha`nh
Kho^i: Histoire du Vietnam des origines a` 1858).  Co' h o.c gia?, nhu+
Le^ Va(n Sie^u trong cuo^'n Vie^.t Nam va(n minh su+? cu+o+ng, pha^n
bie^.t phu+o+ng pha'p thu+.c da^n cu?a VN la` "canh no^ng", "ta^`m thu+.c"
(nhu+ ta(`m a(n) kha'c vo+'i phu+o+ng pha'p thu+.c da^n thu+o+ng ma.i cu?a
Trung Hoa.  Nhu+ va^. y, du` gio^'ng hay kha'c vo+'i Trung Hoa thi` co^ng
cuo^.c ma` ngu+o+`i Vie^.t dda~ la`m o+? mie^`n nam ba'n dda?o Ddo^ng
Du+o+ng, no+i dda^'t cu~ cu?a cu+o+`ng quo^'c dda.i du+o+ng nhu+ Phu` Nam
va` nhu+~ng cu+ da^n ddi bie^?n nhu+ Cha(mpa va^~n la` mo^. t co^ng cuo^.c
"lu.c ddi.a".  Dda~ qua ro^`i ca'i tho+`i ngu+o+`i Phu` Nam tu+` ddo^`ng
ba(`ng so^ng Cu+?u Long kie^?m soa't ta^'t ca? thu+o+ng ma.i giu+~a hai
the^' gio+'i A^'n Ddo^. va` Trung Hoa qua khu vu+.c vi.nh Tha'i Lan va`
nhu+~ng ngu+o+`i Cha(mp a tu+` bo+` bie^?n mie^`n Trung la`m mu+a la`m
gio' tre^n bie^?n Ddo^ng, dde^'n no^~i ngu+o+`i A?ra^.p pha?i go.i vu`ng
bie^?n na`y la` bie^?n Cha(mpa.  Ngu+o+`i Vie^.t va` ca'c vua chu'a Vie^.t
chi? chu' ta^m khai kha^?n nhu+~ng ddo^`ng ruo^.ng va` nhu+~ ng do`ng
so^ng dde^? tro^`ng lu'a va` dda'nh ca' nu+o+'c ngo.t la` chi'nh. 

Ngu+o+`i Vie^.t va^~n chuo^.ng nhu+~ng ca'nh ddo^`ng co' the^? tro^`ng
ddu+o+.c lu'a ho+n la` nhu+~ng ma?nh dda^'t chi? ddo+n thua^`n la` bo+`
bie^?n.  Nguye^n do la` o+? ne^`n va(n hoa' no^ng nghie^.p lu'a nu+o+'c
tha^m ca(n co^' dde^' cu?a ngu+o+`i da^n , cu~ng nhu+ o+? chi'nh sa'ch
dda^~m ti'nh "lu.c ddi.a" cu?a ngu+o+`i ca^`m quye^`n.  Vo+'i nghe^` thu?
co^ng, tho+. khe'o bi. ba('t ddi la`m co^ng tu+o+.ng; ddo^` khe'o, dde.p
kho^ng ddu+o+.c ba'n cho da^n du`ng; ca^'m tho+. ddua ta`i la`m ddo^`
khe'o la . dde^? ba'n (Le^ trie^`u cu+.u ddie^?n - Chie^'u chi? na(m Long
Ddu+'c thu+' 3 - 1734).  Chi'nh sa'ch na`y ve^` co+ ba?n ddu+o+.c ca'c
chu'a Tri.nh va` Nguye^~n tie^'p tu.c.  Dde^'n dda^`u the^' ky? XIX, theo
A.. Schreiner trong cuo^'n Les institution a nnamites en Basse
Cochinchine, nha` Nguye^~n cu~ng muo^'n khuye^'n khi'ch ca'c nghe^` thu?
co^ng.  Nhu+ng tho+. chi? kho^ng pha?i ddi li'nh va` sai di.ch, song la.i
pha?i ddo'ng thue^' cao.  Ddo^'i vo+'i su+. buo^n ba'n trong nu+o+'c, nhu+
Samuel Baron vi e^'t trong cuo^'n Description du royaume du Tonquin,
"ne^'u su+. buo^n ba'n tu+. do ddu+o+.c mo+? ro^.ng ra trong nu+o+'c cho
ngu+o+`i ngoa.i quo^'c thi` xu+' na`y co`n kie^'m ddu+o+.c nhie^`u lo+.i
ho+n nu+~a.  Nhu+ng chu'a muo^'n giu+~ kho^ng cho ngu+o+ `i A^u Ta^y
bie^'t ddu+o+.c chie^`u ro^.ng bie^n gio+'i cu?a mi`nh dde^? kho?i bi.
dda'nh o+? ma(.t ddo', ne^n kho^ng ngu+`ng va` cha('c cha('n se~ kho^ng
bao gio+` ngu+`ng nga(n ca?n su+. tu+. do ddo'".  Trong vie^.c ngu+o+`i
trong nu+o+'c ra nu+o+'c ngo a`i buo^n ba'n thi`, nhu+ chu'a Khoa't tra?
lo+`i Poivre nga`y 29-11-1749, "pha'p lua^.t nghie^m ca^'m da^n chu'ng
kho^ng ddu+o+.c ddi ra ngoa`i, mu.c ddi'ch dde^? ba?o toa`n ca'c khoa?n
thue^' ho. pha?i no^.p cho chu'a".  Dda^'y la` chi'nh sa'ch cu?a nha `
ca^`m quye^`n, co`n ba?n tha^n ca'c la'i buo^n thi` va^~n pho^? bie^'n
lo^'i nghi~: ti'ch ddu+o+.c mo^.t so^' la~i thi` quay ve^` que^ hu+o+ng,
la`m nha`, ta^.u ruo^.ng, an cu+ la.c nghie^.p. 

Trong ga^`n mo^.t nga`n na(m ddo^.c la^.p cu?a "ky? nguye^n Dda.i Vie^.t"
(tu+` the^' ky? X dde^'n the^' ky? XIX) ne^`n va(n hoa' Vie^.t dda~ nu+'t
tha`nh hai a' va(n hoa', mo^.t thu+' cu?a trie^`u chi'nh, mo^.t thu+' cu?a
da^n gian.  Hai a' va(n hoa' na` y theo dduo^?i hai xu hu+o+'ng, hai
"chie^'n lu+o+.c" ddo^'i nghi.ch nhau.  Su+. xa ro+`i cu?a hai a' va(n
hoa' trie^`u ddi`nh va` da^n gian dda~ ga^y ra su+. ddo^'i kha'ng giu+~a
nha` nu+o+'c va` nha^n da^n trong lo`ng xa~ ho^.i VN. 

Va(n hoa' cu?a da^n gian, tu+. ba?n cha^'t, la` "ho^`n nhie^n", linh hoa.t
va` uye^?n chuye^?n.  Va`o cha(.ng thu+' hai cu?a tho+`i ky` ddo^.c la^.p
(tho+`i Le^-Nguye^~n), do su+. khu?ng hoa?ng cu?a xa~ ho^.i no^ng nghie^.p
co^? truye^`n va` do su+. mo+?  mang bo+` co~i to+'i nhu+~ng re?o dda^'t
dda^.m vi. ma(.n cu?a bie^?n ho+n ma` da^n gian dda~ nga`y ca`ng tro+?
ne^n "dda.i du+o+ng" ho+n tru+o+'c.  Mo^.t su+. "chuye^?n di.ch co+ ca^'u"
ba('t dda^`u nhu'c nhi'ch: nghe^` buo^n ta(ng le^n va` nghe^` ruo^.n g
gia?m ddi.  Va`o the^' ky? XVI-XVII, dda~ co' mo^.t tho+`i tu+o+ng ddo^'i
"mo+? cu+?a", pho^`n thi.nh ve^` kinh te^' va` sa^`m ua^'t trong giao lu+u
vo+'i nu+o+'c ngoa`i.  Ddo' la` ca'i tho+`i o+? Dda`ng Ngoa`i thi` "thu+'
nha^'t Kinh Ky`, thu+' nhi` Ph o^' Hie^'n", va` o+? Dda`ng Trong co' Ho^.i
An la`m mo^.t thu+o+ng ca?ng nho^.n nhi.p cu?a Ddo^ng Nam A'.  Su+. nhu'c
nhi'ch di.ch chuye^?n co+ ca^'u na`y, theo hu+o+'ng bie^'n ddo^?i mo^.t
xa~ ho^.i canh no^ng sang mo^.t xa~ ho^.i co^ng thu+o+ng, tuy nhi e^n,
kho^ng pha?i vi` o+? su+. "ha?i du+o+ng" hoa' cu?a cu+o+ng vu+.c quo^'c
gia (tu+` mo^.t he^. sinh tha'i na(.ng cha^'t "lu.c ddi.a" cu?a mie^`n
Ba('c the^m he^. sinh tha'i ddu+o+.m cha^'t "dda.i du+o+ng" cu?a mie^`n
Trung va` mie^`n Nam) ma` vi` o+? s u+. "bung ra" tu+` be^n trong mo^.t
xa~ ho^.i no^ng nghie^.p dda~ ca(`n co^~i. 

Su+. ddo^?i thay dde^? so^'ng co`n na`y _ bie^'n dde^? to^`n _ dda~ ddu.ng
pha?i tro+? nga.i lo+'n nha^'t la` tro+? nga.i va(n hoa'.  U+'ng xu+? cu?a
da^n gian, ma(.c du` ca(n ti'nh "lu.c ddi.a", nhu+ng dda~ mau le. xa da^`n
phi'a na^u, ma`u cu?a dda^'t, dde^? hu+o+'ng sang phi'a xanh, ma`u cu?a
bie^?n.  Ngu+o+.c la.i, u+'ng xu+? cu?a trie^`u ddi`nh, du` ban dda^`u la`
Thie^`n, song la.i dda~ theo dduo^?i nhu+~ng ma^~u hi`nh "lu.c ddi.a"; va`
cu~ng do tu+o+ng pha?n nga`y mo^.t sa^u sa('c vo+'i hu+o+'ng "ha?i
du+o+ng" hoa' cu?a da^n gian ma` ta.o ne^n a^'n tu+o+.ng ve^` su+. ngoan
co^' va` cu+'ng nha('c. 

Tu+` khi du+'t kho?i dde^' quo^'c phu+o+ng Ba('c, ne^`n chi'nh tri. VN,
du` khi the^' na`y lu'c the^' no., dda~ va^.n ddo^.ng (trong li.ch su+?)
theo mo^.t chie^'n lu+o+.c lo+'n la` chie^'n lu+o+.c "ho.c Trung Hoa". 
Ne^'u nhu+ nga`n na(m Ba('c thuo^.c la ` mo^.t tho+`i ky` Ha'n hoa', "lu.c
ddi.a" hoa' va` Pha^.t gia'o hoa' thi` nga`n na(m ddo^.c la^.p la` mo^.t
tho+`i ky` gia?i Ha'n hoa', gia?i "lu.c ddi.a" hoa' va` Nho gia'o hoa'. 
Tho+`i Ba('c thuo^.c co' mo^.t ddu+'t ga~y va(n hoa' la` cuo^.c bi`nh ddi
.nh Ma~ Vie^.n cu?a nha` Ha'n sau na(m 43 khi cuo^.c kho+?i nghi~a Hai Ba`
Tru+ng tha^'t ba.i, thi` tho+`i Dda.i Vie^.t co' mo^.t ddu+'t ga~y la`
cuo^.c bi`nh ddi.nh Vu+o+ng Tho^ng (1406 - 1427) cu?a nha` Minh sau cuo^.c
kha'ng chie^'n thua cu?a nha` Ho^` .  Ddu+'t ga~y tho+`i Minh la` "ca'i
hi'ch" dde^? mo^.t qua' tri`nh dda~ tie^`m ta`ng tu+` tru+o+'c tro+? ne^n
kho^ng the^? dda?o ngu+o+.c ddu+o+.c nu+~a.  Khi vua Ly' Nha^n To^ng na(m
1075 mo+? khoa thi dda^`u tie^n dde^? tuye^?n quan la.i theo nhu+~ng g
ia'o ddie^`u Nho-Pha^.t-Dda.o, o^ng kho^ng ngo+` ra(`ng mi`nh dda~ cha^m
ngo`i cho mo^.t "vu. no^?" tuy tu+` tu+`, nhu+ng toa? ro^.ng va` se~ co`n
a^m vang la^u da`i trong li.ch su+?.  Mo^.t nghie^.p ca^'p mo+'i (nhu+~ng
si~ tu+?) ba('t dda^`u ba`nh tru+o +'ng dde^? ro^`i dde^'n tho+`i
Le^-Nguye^~n tro+? tha`nh mo^.t giai ta^`ng xa~ ho^.i he^'t su+'c a?nh
hu+o+?ng cu?a ca'c nha` Nho.  Nho gia'o, y' he^. cu?a ca'c nha` Nho, tro+?
tha`nh ma^~u mu+.c dde^? "tu tha^n, te^` gia, tri. quo^'c, bi`nh thie^n
ha.".  Chu? tru+o+ng cu?a ca'c nha` Nho VN "vo^ to^'n" (kho^ng ke'm) va`
"ba^'t di." (kho^ng kha'c) Trung Hoa tro+? tha`nh chie^'n lu+o+.c cu?a
ne^`n chi'nh tri. Dda.i Vie^.t ro^`i Dda.i Nam.  Va` ne^'u nhu+ xu
hu+o+'ng Pha^.t gia'o hoa' dda~ ddu+a VN ra kho?i tho+`i Ba('c thuo^.c
thi` xu hu+o+'ng Nho gia'o hoa' dda~ dda^?y VN va`o vo`ng ddo^ ho^. cu?a
Pha'p sau ha`ng tra(m na(m ddo^.c la^.p. 

                             (co`n nu+~a)