Ba'o VN: Em o+i, ve^` mau ta co`n ddi cho+. ti`nh Sapa...

[AnHai Doan <anhai@cs.washington.edu>]

... vi` cho+. sa('p tan ro^`i em a.. DDo.c xong ba`i na`y em ddu+`ng
"em cha?, em cha?" nu+~a nhe'. Anh va` em co`n la^`n cha^`n o+? dda^y
thi` kho^ng co`n la(.ng le~ Sapa dde^? nga('m nu+~a dda^u. Anh Ha?i.

Ba'o VN service 12/04/97
========================

Sa pha kho^ng co`n la(.ng le~ ... 

Du li.ch mo+'i kho+?i dda^`u "Cho+. ti`nh" dda~ nha.t phai

Quang Vang

Co' le~ kho^ng chi? rie^ng to^i ma` nhie^`u ngu+o+`i chu+a mo^.t la^`n to+'i
Sa Pa, ha(?n bi.  cuo^'n hu't bo+?i ca'i dde.p hoang so+ huye^`n bi' cu?a Sa
Pa qua "La(.ng le~ Sa Pa", qua " Sa Pa tha`nh pho^' trong su+o+ng", qua o^'ng
ki'nh cu?a nghe^. sy~ n hie^'p a?nh Vo~ An Ninh, bo+?i... va` bo+?i nghe no'i
ve^` phie^n "cho+. ti`nh" dda^`y cha^'t huye^`n thoa.i... Song Sa Pa ho^m nay,
du li.ch mo+'i o+? nhu+~ng bu+o+'c ddi ban dda^`u va^.y ma` "cho+. ti`nh" dda~
bi. ye^'u to^' thu+o+ng ma.i la`m nha.t ph ai. 

Sa Pa tha'c Ba.c, ca^`u Ma^y... Sa Pa co`n ddo' su+. nga^'t nga^y lo`ng
ngu+o+`i mo^~i khi mu`a xua^n ve^` la.i nga^.p tra`n sa('c ho^`ng cu?a hoa
dda`o va` sa('c tra('ng cu?a hoa ma^.n. Co`n ddo' ba~i dda' co^? o+? Ta? Van
(Mu+o+`ng Hoa), mang dda^.m da ^'u ti'ch cu?a ne^`n va(n ho'a co^?, ca'ch thi.
tra^'n 8 km theo ddu+o+`ng ve^` ha. huye^.n; vo+'i dda' cho^`ng, dda' vo+. tuy
pha?i li`a xa bo+?i na(m tha'ng nhu+ng va^~n hu+o+'ng ve^` nhau. Va`o mu`a
mu+a, tha'cBa.c va^~n do^.i tu+` ddo^. cao ga^`n 200
 me't, nu+o+'c da(ng nhu+ da?i lu.a ba.c dda^`y ve? hu`ng vi~... 

Du ki.ch co`n ddang tra(n tro+? 

Quy hoa.ch to^?ng the^? thi. tra^'n du li.ch Sa Pa vu+`a mo+'i ddu+o+.c ti?nh
Lao Cai phe^ duye^.t. Tru+o+'c ddo', va`i chu.c kha'ch sa.n tu+` mini dde^'n
quy mo^ va`i chu.c giu+o+`ng dda~ ddu+o+.c xa^y du+.ng, nhu+ng chu+a the^?
xe^'p o+? ca^'p sao va .ch na`o. Duy nha^'t mo^.t kha'ch sa.n 3 dao ddang
ddu+o+.c xa^y du+.ng, dda^`u tu+ 3 trie^.u USD, 100% vo^'n cu?a Pha'p, du+.
ddi.nh hoa`n tha`nh trong na(m 1997. Ba` Ly' Thi. Se', Pho' chu? ti.ch huye^.n
Sa Pa cho bie^'t :"Mu`a ddo^ng chi? co' kha'ch d u li.ch nu+o+'c ngoa`i, va`o
ca'c nga`y thu+' 7, chu? nha^.t co' va`i chu.c kha'ch, trong ddo' chu? ye^'u
la` "Ta^y ba lo^". Co' ddie^`u mo+'i la` mu`a ddo^ng na(m nay kha'ch du li.ch
dde^'n Sa Pa ddo^ng ho+n. Kho^? mo^.t no^~i kha'ch sa.n cu?a Sa Pa nhi `n
chung chu+a dda'p u+'ng ddu+o+.c ye^u ca^`u. Vi' du. kha'ch ddo`i ho?i khi
la.nh ca^`n co' lo` su+o+?i thi` ta^'t ca? ca'c kha'ch sa.n dde^`u kho^ng co'.
Su+o+?i ddie^.n thi` pha^.p phu`, su+o+?i than thi` kho^ng co'. Ma(.t kha'c,
tho+`i gian kha'ch l u+u la.i Sa Pa thu+o+`ng chi? 1 - 2 dde^m, tha`nh thu+?
ca'c chu?  ca'c kha'ch sa.n cu~ng chu+a ma.nh da.n dda^`u tu+ vo^'n". Va`o
mu`a he` kha'ch du li.ch dde^'n Sa Pa cu~ng kho^ng dde^`u, nga`y thu+' 6,
thu+' 7 ddo^ng, thie^'u pho`ng nghi?. Co' di.p nh ie^`u ngu+o+`i pha?i na(`m
o+? ngoa`i he`, go^'c ca^y. Nguo^`n thu tu+` di.ch vu. cu?a Sa Pa chu? ye^'u
tro^ng va`o pho`ng nghi? va` mo^.t pha^`n a(n uo^'ng, nguo^`n thu tu+` vui
cho+i, gia?i tri' chu+a co' gi`. Nha` Va(n ho'a dda na(ng dang ddu+o+.c x a^y
du+.ng, nhu+ng kho' kha(n ve^` kinh phi' ne^n co^' ga('ng trong na(m 1997
mo+'i hoa`n tha`nh ddu+o+.c nha` ho^.i tru+o+`ng. Ha`ng lo.at ca'c ha.ng mu.c
co^ng tri`nh du+. ddi.nh se~ xa^y du+.ng nhu+ : ra?i dda' ca^'p pho^'i
ddu+o+`ng ddi tha'c Ba.c, xa^y du+.ng ho^` nu+o+'c, co^ng vie^n, na^ng ca^'p
con ddu+o+`ng chi'nh, sa^n tennit, bo'ng chuye^`n, bo'ng ro^?, ca^`u lo^ng va`
khu nha` la`m vie^.c cu?a co+ quan huye^.n se~ do+`i ddi no+i kha'c, da`nh
ca'c bie^.t thu+. ddo' dde^? na^ng ca^'p ca^'p p hu.c vu. kha'ch du li.ch...
nhu+ng va^~n chi? tro^ng va`o vo^'n nga^n sa'ch ti?nh ca^'p mo^.t ca'ch nho?
gio.t va` kho^ng ki.p tho+`i. Nguo^`n thu cu?a da^n thi. tra^'n chu? ye^'u
tro^ng va`o hoa qua? va` rau xanh, mo^.t pha^`n nho? tu+` ba'n ddo^` lu+u
 nie^.m va` a(n uo^'ng. 

"Theo quy hoa.ch, dda^`u tu+ cho Sa Pa pha?i ca^`n dde^'n ha`ng ty? ddo^`ng.
Trong khi nguo^`n thu nga^n sa'ch cu?a ti?nh chi? ddu+o+.c ho+n 60 ty?
ddo^`ng/na(m. Tre^n 2/3 so^' tie^`n dde^? ci tie^u ca'c ma(.t cu?a ti?nh va^~n
pha?i tro^ng cho+` va` o Trung u+o+ng ca^'p. Do va^.y ne^n "lu+.c ba^'t to`ng
ta^m", bie^'t ra(`ng dda^`u tu+ va`o pha't trie^?n di li.ch cu?a Sa Pa se~ co'
lo+.i la^u da`i nhu+ng ti?nh cu~ng mo+'i co' chu? tru+o+ng sa(~n sa`ng mo+?
cu+?a tie^'p nha^.n ca'c nguo^`n vo^'n va` ca 'c ddo^'i ta'c muo^'n dda^`u
tu+, trong khuo^n kho^? pha'p lua^.t hie^.n ha`nh, dde^? ca?i ta.o, na^ng
ca^'p Sa Pa tha`nh no+i du li.ch ha^'p da^~n vo+'i du kha'ch", o^ng Cao Tri'
Thu+'c, Gia'm ddo^'c So+? ke^' hoa.ch va` dda^`u tu+ Lao Cai pha^n tra^`n. 

"Cho+. ti`nh" 

ma^'t ddi ba?n sa('c

"Cho+. ti`nh", thu+.c cha^'t la` no+i sinh ho.at va(n ho'a giao duye^n co'
tu+` la^u ddo+`i cu?a da^n to^.c Dao ddo? o+? Sa Pa. Do o+? xa nhau ha`ng
nga`y ddu+o+`ng, ca'ch tro+? ru+`ng nu'i, trai ga'i dde^'n tuo^?i xa^y du+.ng
gia ddi`nh kho^ng co' ddi e^`u kie^.n ti`m hie^?u nhu+ o+? vu`ng xuo^i, vie^.c
ddi cho+. cu~ng kho^ng the^?  sa'ng ddi to^'i ve^`, tho^ng thu+o+`ng pha?i
nghi? la.i qua dde^m. Ddo' la` co+ ho^.i thua^.n tie^.n nha^'t dde^? ho. co'
ddie^`u kie^.n ti`m hie^?u nhau. 

Ha`ng na(m va`o di.p ro^~i ra~i, sau vu. ca^'y ga(.t, nhu+~ng ddo^i trai ga'i
chu+a vo+., chu+a cho^`ng hoa(.c dda~ co' gia ddi`nh, vo^'n co' tu+` tho+`i
dda~ ye^u nhau hoa(.c la` ba.n tha^n, sau ca?  tua^`n lao ddo^.ng va^'t va?,
ba^.n ro^.n, xa ca'c h, nha^n ddi cho+. o+? la.i ha't ddo^'i giao duye^n, ta^m
su+., chia se? vo+'i nhau nhu+~ng no^~i nho.c nha(`n... Tho^ng qua nhu+~ng
ba`i ha't tu+` cha`o ho?i, dde^'n la`m quen... khi ha't tha^'y ho+.p nhau thi`
dde^'n nhu+~ng ba`i to? ti`nh va` cuo^'i c u`ng, va`o lu'c ta`n dde^m bao
gio+` cu~ng co' ba`i ta.m bie^.t, gio^'ng nhu+ ha't gia~ ba.n o+? quan ho.
Ba('c Ninh. Nha^n cho+., mo^.t so^' ngu+o+`i da^n to^.c H'Mo^ng cu~ng dde^'n
ti`m hie^?u nhau theo phong tu.c cu?a ho.. Dde^'n nay "Cho+. ti`nh" o+? Sa Pa
thu+o+`ng ddu+o+.c die^~n ra va`o to^'i thu+' 7 va` ddo^ng nha^'t va`o di.p
sau te^'t nguye^n dda'n. 

Ddu+o+.c bie^'t, tu+` ca'n bo^. dde^n ngu+o+`i da^n bi`nh thu+o+`ng o+? Sa Pa
dde^`u kho^ng ddo^`ng ti`nh vo+'i "Cho+. ti`nh" nhu+ mo^.t va`i ba'o, dda`i
dda~ ne^u. Qua ddo' nhie^`u nhie^`u ngu+o+`i dda~ hie^?u la^`m mo^.t ca'ch
tho^ thie^?n, dda~ la` cho+. thi` ddu+o+ng nhie^n pha?i co' mua, co' ba'n va`
no' la.i ddu+o+.c ga('n vo+'i chu+~ "ti`nh".... Tu+` ddo' kho^ng bie^'t co'
pha?i vi` to` mo` hay vi` ly' do na`o kha'c, kha'ch dde^'n Sa Pa ddo^? xo^
va`o 2 nga`y cuo^'i tua^`n. 

"Du kha'ch la`m ma^'t cho+. ti`nh", mo^.t ca'n bo^. o+? huye^.n Sa Pa no'i
vo+'i to^i. Co' the? la` ca'ch no'i cu+o+`ng ddie^.u hoa(.c co' pha^`n cu+.c
ddoan. Nhu+ng co^ng ba(`ng ma` no'i, bo+?i nhie^`u ly' do, ye^'u to^' sinh
hoa.t va(n ho'a cu?a "Cho+. 
 ti`nh" dda~ bi. mai mo^.t. Suo^'t dde^m "ddi sa(n" "cho+. ti`nh" mo+'i tha^'y
su+. pho^i phai, ma^'t ma't ba?n sa('c va(n ho'a da^n to^.c la` co' tha^.t.
Ca? "phie^n cho+." chi? tha^'y su+. pho^i phai, ma^'t ma't ba?n sa('c va(n
ho'a da^n to^.c la` co' tha^.t. Ca? "phie^n cho+." chi? tha^'y co' mo^.t to^'p
chu+`ng ho+n chu.c ngu+o+`i da^n to^.c cu.m la.i ha't. Ngu+o+`i ha't thi`
tuo^?i dda~ lo+'n. Ngu+o+`i xem ddo^ng ga^`n ba(`ng nhu+~ng ngu+o+`i tham gia.
Ca? Ta^y, ca? ta xu'm la.i ti`m ca'ch chu.  p a?nh, khie^'n ho. xa^'u ho^?
cu'i ga^`m ma(.t xuo^'ng dda^'t va` ha't li' nhi' trong co^?. Dda'o dde^?
ho+n, khi tha^'y du kha'ch na^ng ma'y a?nh le^n ddi.nh chu.p la` ho. ho?i
tie^`n. Vo+'i ngu+o+`i nu+o+'c ngoa`i thi` ho. xoa xoa hai ngo'n tay ca'i va `
tro? va` no'i " Money" (!). 

Kho^ng ro~ tu+` bao gio+` ddo^`ng ba`o ca'c da^n to^.c i't ngu+o+`i o+? dda~
tie^'p thu ddu+o+.c ye^'u to^' tie^'p thi. trong kinh te^' thi. tru+o+`ng
mo^.t ca'ch "vu+o+.t ba^.c" nhu+ va^.y. Suo^'t tu+` sa'ng dde^'n 11, 12 gio+`
dde^m, tu+` ngu+o+`i gi a` dde^'n tre? em dda(`ng dda(~ng ba'm "Ta^y ba lo^".
Ho. va^y la^'y kha'ch ddeo vo`ng va`o co^?, khoa'c a'o va`o ddai, ddo'n o+?
cu+?a ha`ng, tha^.m chi' xo^ng va`o, ddo'n o+? cu+?a nha` ha`ng, tha^.m chi'
xo^ng va`o ba`n a(n dde^? ba'n ha`ng lu+u nie^.  m. Qua giao di.ch ho. no'i
kha' tha.o mo^.t so^' ca^u tie^'ng Anh phu.c vu. mua ba'n. To^i ho?i mo^.t
cha'u ngu+o+`i Dao vu+`a mo+'i trao ddo^?i ba(`ng tie^'ng Anh vo+'i ngu+o+`i
nu+o+'c ngoa`i;  "Cha'u ba'n ddu+o+.c nhie^`u ha`ng chu+a". Ngo+ nga'c kho^ ng
hie^?u, cha'u quay sang nho+` ba.n di.ch la.i ba(`ng tie^'ng da^n to^.c.
Ngoa`i mo^.t so^' la` qua^`n, a'o, kha(n, mu~.... ddu+o+.c kha^u cha('p tu+`
va?i cha`m va` tho^? ca^?m (ca? va?i cu~, va?i mo+'i), ho. co`n ba'm ma^'y
loa.i vo`ng gia? ba.c. Ti` nh co+` to^i ga(.p mo^.t thanh nie^n ngu+o+`i Kinh
ddang ba'n ma^'y chie^'c vo`ng kim loa.i ma. ba.c kie^?u da'ng cu?a da^n to^.c
ddu+o+.c sa?n xua^'t dda.i tra` o+? Ddo^`ng Sa^m, Kie^'n Xu+o+ng, Tha'i bi`nh.
"Mo^~i la^`n em mang da(m chu.c chie^'c vo`n g va` mo^.t so^' ma(.t ha`ng
kha'c dde^? ba'n cho ngu+o+`i da^n to^.c, gia' mo^~i ca'i 20.000ddo^`ng", anh
ta no'i; "Ta.i sao anh kho^ng ba'n tha(?ng cho du kha'ch nu+o+'c ngoa`i".
"Kha'ch Ta^y chi? mua cu?a ngu+o+`i da^n to^.c tho^i va` ho. pha?i mua vo +'i
gia' 30.000 - 50.000ddo^`ng dda^'y" (!) 
-------------------------------------------------------------------------