[TT 29/5 Pho'ng su+.: Cha^'t ddo^.c ma`u da cam - sau 20 na(m]

["proxy098@hotmail.com" <proxy098@hotmail.com>]

Pho'ng su+.: Cha^'t ddo^.c ma`u da cam - sau 20 na(m

BA`I 1: Nhu+~ng ddu+'a tre? sinh ra o+? vu`ng tuye^'n lu+?a

Ba ho^m tru+o+'c, to^i ve^` Co^? Tha`nh, mo^.t tho^n nho? thuo^.c xa~
Trie^.u Tha`nh (Qua?ng Tri.), ngu+o+`i ta no'i co' mo^.t ddu+'a be' hai
dda^`u ddu+o+.c sinh ra o+? dda^'y. Cha'u te^n la` DDo^~ Duye^n, vu+`a
tro`n mo^.t tha'ng tuo^?i. Kho^ng chi? la` "hai dda^`u", so^' pha^.n
dda~ khoa'c cho be' Duye^n no^~i ba^'t ha.nh tu+` thuo+? nho?: kho^ng
co' ma('t, mu~i bi. va.t pha(?ng va` vo`m mie^.ng nu+'t toa'c ra, ddo^i
mo^i su+'t sa^u hoa('m. Cha'u kho^ng kho'c ddu+o+.c, kho^ng bu'
ddu+o+.c. Ta^'m tha^n be' nho? a^'y cu+' rung nga(`n nga(.t. Chi.
Hu+o+ng, me. cha'u, va('t tu+` ba^`u vu' xanh xao cu?a mi`nh nhu+~ng
gio.t su+~a hie^'m hoi. Chi. bi. ta('c tuye^'n su+~a! Mo^.t thu+'
nu+o+'c ho^` loa~ng ddu+o+.c ro't va`o ho.ng cha'u. Be' Duye^n dda~
so^'ng thoi tho'p nhu+ the^'... 

* Nhu+~ng hi`nh ha`i... 
DDa^y kho^ng pha?i la` la^`n dda^`u to^i nhi`n tha^'y mo^.t ddu+'a be'
qua'i thai. Ti?nh Qua?ng Tri. vo+'i die^.n ti'ch va`o loa.i nho? nha^'t
nu+o+'c, da^n chi? ho+n 50 va.n ngu+o+`i nhu+ng co' dde^'n 7.000 ddu+'a
tre? bi. khuye^'t ta^.t, di. ta^.t. Mo^.t pha^`n trong so^' ddo' co'
nhu+~ng em be' khi lo.t lo`ng dda~ pha?i mang ca'i hi`nh ha`i nhu+ be'
Duye^n. o+? Qua?ng Tri. co' mo^.t tho^n nho? te^n la` Phu+o+ng An,
thuo^.c xa~ Cam Nghi~a, huye^.n Cam Lo^.. Tre^n nhie^`u to+` ba'o trong
va` ngoa`i nu+o+'c dda~ nha('c dde^'n ca'i tho^n nho? na`y. No' no^?i
tie^'ng bo+?i mo^.t le~: tho^n chi? va`i tra(m da^n nhu+ng co' dde^'n 28
ddu+'a tre? bi. ma('c nhu+~ng chu+'ng be^.nh ky` la. ma` nguye^n nha^n
la` do di ha.i cu?a cha^'t ddo^.c ma`u da cam. Co' gia ddi`nh co' dde^'n
3-4 ddu+'a con bi. di. ta^.t. DDi do.c theo la`ng, cu+' khoa?ng 50m la.i
co' mo^.t gia ddi`nh co' con ca'i ddang la` na.n nha^n cu?a di chu+'ng
cha^'t ddo^.c ho'a ho.c. Ba` Nguye^~n Thi. Huye^'n co' bo^'n con thi` ba
ddu+'a sau la` Le^ Thi. Ha.nh 20 tuo^?i, Le^ Thi. DDe`o 17 tuo^?i va`
Le^ Va(n Khanh 15 tuo^?i bi. ta`n ta^.t dde^'n ba.i lie^.t. O^ng Le^
Va(n Lie^~n, bo^' cu?a ba em, no'i ra(`ng ca? ba ddu+'a dde^`u sinh ra
sau la^`n o^ng bi. nhie^~m pha?i "ca'i cha^'t gi` ma` ta`u bay phun
xuo^'ng vu`ng ca`n ho^`i na(m 1968". "Ca'i cha^'t gi`" ma` o^ng Lie^~n
chi? go.i mo+ ho^` nhu+ the^' chi'nh la` thuo^'c khai quang dda~
ddu+o+.c li'nh My~ ra?i xuo^'ng trong chie^'n di.ch "die^.t co?" mang
te^n Ranch Hand vo+'i so^' lu+o+.ng 76 trie^.u li't, trong ddo' co'
khoa?ng 60% la` cha^'t ddo^.c da cam dda~ "tu+o+'i ta('m" cho ho+n 2
trie^.u hecta dda^'t cu?a mie^`n Nam, dda(.c bie^.t la` mie^`n ta^y
Qua?ng Tri. - Thu+`a Thie^n, trong ddo' co' tho^n Phu+o+ng An cu?a o^ng.
Va` ha^.u qua? la` ba^y gio+` nhu+~ng ddu+'a con cu?a nhu+~ng ngu+o+`i
da^n so^'ng trong vu`ng bi. khai quang pha?i ga'nh chi.u. Kho^ng xa nha`
ba` Huye^'n la` nha` vo+. cho^`ng o^ng Nguye^~n Va(n Lo^.c va` ba` Le^
Thi. Mi't. Khi to^i dde^'n nha`, ca? hai ddu+'a con cu?a ho. la`
Nguye^~n Va(n Tru+o+`ng 14 tuo^?i va` Nguye^~n Va(n Chuo^'i 8 tuo^?i
ddang o+? trong ti`nh tra.ng co`n ye^'u ho+n ca? nhu+~ng ddu+'a con cu?a
ba` Huye^'n. 
"Da.o a^'y, khi ma'y bay phun thuo^'c khai quang, ca^y co^'i trong vu`ng
bi. ru.ng la' va` kho^ ddi - ba` Mi't nho+' la.i - tui la`m nghe^` ddi
cu?i ga'nh ra cho+. Cu`a ba'n. Ho^`i a^'y ddo'i la('m, ba^'t cu+' thu+'
rau co? na`o co`n xanh la` co' the^? a(n ddu+o+.c...". Ba` Mi't kho^ng
bie^'t nhu+~ng rau qua? a^'y, nguo^`n nu+o+'c a^'y ro^`i se~ ga^y tai
u+o+ng cho cuo^.c ddo+`i ba`: ddu+'a con dda^`u cu?a ba` sinh na(m 1978
na(`m ba^'t ddo^.ng mo^.t cho^~, kho^ng no'i na(ng ro^`i che^'t na(m
1982. Nguye^~n Va(n Tru+o+`ng sinh na(m 1983, o+? tuo^?i 14 em va^~n
chu+a ddu+o+.c dde^'n tru+o+`ng, ngo^`i chu+a vu+~ng. Tha^'y to^i dde^'n
em cu+o+`i ngo+' nga^?n ro^`i cho+.t ca^`m o^'ng cha^n tong teo ke'o
ngu+o+.c ra sau co^? nhu+...la`m xie^'c, co`n ngo'n ca'i cha^n kia ngo.
ngua^.y no+i lo^~ mu~i. Lie^`n sau ddo', a'nh ma('t em da.i ha(?n ddi
trong su+. ho^'t hoa?ng to^.t ddo^., mie^.ng u' o+' nhu+~ng a^m thanh
kho' hie^?u. Cu Chuo^'i, em cu?a Tru+o+`ng, le^n ta'm nhu+ng kho^ng
kha'c ddu+'a tre? le^n bo^'n, chu+a ddi, chu+a no'i ddu+o+.c. Hai ca'nh
tay cu+' ddu+a le^n che ma(.t mo^.t lu'c ro^`i dde^? xuo^'ng. La.i ddu+a
le^n che ma(.t. La.i dde^? xuo^'ng. La(.p la.i ca'i ddo^.ng ta'c ky` la.
a^'y, Chuo^'i co' ve? thu' vi. la('m. 
Du` sao thi` vo+'i be^.nh ti`nh cu?a Tru+o+`ng, cu?a Chuo^'i co`n "de^~
chi.u" ho+n so vo+'i em Nguye^~n Hu+~u Ho`a o+? Gio So+n (Gio Linh). Em
sinh na(m 1978. Ta`n ta^.t tu+` trong ba`o thai, sinh ra Ho`a dda~ mu`
ma('t, lie^.t ca? hai cha^n, ca^m, ddie^'c va` ta^m tha^`n. Ho`a "ho^.i
tu." ta^'t ca? ca'c loa.i khuye^'t ta^.t o+? the^? xa'c co`m nhom cu?a
em. Sinh Ho`a ra, o^ng bo^' dda~ kinh ha~i bo? nha` ra ddi ma(.c hai me.
con bo+ vo+. DDa~ ga^`n 20 na(m ro^`i, ddo^.ng ta'c duy nha^'t cu?a Ho`a
la` la^'y hai tay dda^'m thu`m thu.p le^n ngu+.c. Hai ba`n tay kha(?ng
khiu a^'y cu+' "gia~" lie^n ho^`i ky` tra^.n. Me. em pha?i la^'y da^y
buo^.c tay em la.i nhu+ng buo^.c la^u so+. tu. ma'u, la.i tha'o ra. Va`
em la.i dda^'m. Nhu+~ng cu' dda^'m ngu+.c khie^'n ngu+o+`i ta pha?i
kho'c vi` thu+o+ng ca?m. Tre^n chie^'c cho~ng tre, Ho`a na(`m nhu+ con
ma('m va` hai tay la.i khua khoa('ng. Vu`ng Gio So+n que^ cu?a Ho`a
cu~ng la` no+i co' ti? le^. tre? sinh ra bi. qua'i thai cao kho^ng ke'm
gi` vu`ng Cam Nghi~a. Ta.i Ha?i La(ng, mo^.t huye^.n phi'a nam Qua?ng
Tri., ti? le^. na`y cu~ng va^.y. O^ng Nguye^~n Tri' Lo+'n o+? xa~ Ha?i
Vi~nh la` li'nh che^' ddo^. Sa`i Go`n (cu~). O^ng co' ba ngu+o+`i con.
Ngu+o+`i con trai dda^`u sinh na(m 1968 kho^ng he^` di. ta^.t, kho?e
ma.nh bi`nh thu+o+`ng, nhu+ng trong mo^.t la^`n la`m ddo^`ng dda~ bi.
bom bi cu+o+'p ma^'t ma.ng so^'ng. Hai ngu+o+`i con sau la` Nguye^~n
Thi. Thu'y sinh 1972 va` Nguye^~n Tri' DDo+'i sinh 1984 dde^`u bi.
lie^.t va` ta^m tha^`n. To^i kho^ng the^? tin va`o ma('t mi`nh khi nhi`n
Thu'y nhu+ con me`o o^'m na(`m tre^n chie^'c chie^'u tra?i giu+~a ne^`n
dda^'t kia dda~ 25 tuo^?i, va` em co^, be' DDo+'i dda~ 13 tuo^?i. Bo^'n
phi'a nha` phe^n tra't dda^'t tro^'ng tue^`nh toa`ng. Bo^. ba`n go^~
long cha^n, chie^'c a'o o^ng Lo+'n ma(.c so+`n cu~ nhu+~ng mie^'ng va'.
La`m sao ma` mo+ no^?i mo^.t cuo^.c so^'ng dda`ng hoa`ng, tu+o+m ta^'t
khi vo+. o^ng vi` qua' thu+o+ng con ne^n ho'a ta^m tha^`n, con ca'i nhu+
the^', o^ng la.i la` thu+o+ng binh che^' ddo^. cu~? 

* No^~i ddau bao gio+` mo+'i du+'t?
Co' ngu+o+`i se~ ba?o: co+ so+? cha('c cha('n na`o dde^? ba?o ta^'t ca?
ca'c em bi. di. ta^.t la` ha^.u qua? cu?a su+. nhie^~m ddo^.c cha^'t
khai quang cu?a bo^' me. ? Chu+a co' ddie^`u kie^.n dde^? xe't nghie^.m
va` chu+'ng minh cha^'t da cam la` nguye^n nha^n, nhu+ng se~ co' ra^'t
nhie^`u ba(`ng chu+'ng dde^? mo.i ngu+o+`i tin ra(`ng cha^'t da cam la`
nguye^n nha^n ga^y ra chu'ng. Ba` Huye^'n, o^ng Lo+'n va` nhie^`u
ngu+o+`i nu+~a dda~ tu+`ng sinh nhu+~ng ddu+'a con kho?e ma.nh khi chu+a
co' chie^'n di.ch Ranch Hand. Ma(.t kha'c, dde^? xe't nghie^.m no^`ng
ddo^. ddio^xin trong co+ the^? se~ pha?i to^'n 2.000 USD cho mo^.t
ma^~u(!). La`m sao co' ddu? so^' tie^`n a^'y khi ma` o+? ca'i ti?nh na`y
bi`nh qua^n GDP la` 200 USD/ngu+o+`i/na(m ! Nhu+ng o+? dda^'y va^~n co'
nhu+~ng ho^` so+ xa'c thu+.c ve^` ddio^xin la` nguye^n nha^n. Co^ Hoa`ng
Thi. Hie^`n, tho^n Thu+o+.ng Nghi~a, phu+o+`ng DDo^ng Giang (DDo^ng Ha`)
sinh na(m 1970, tu+` lu'c sinh ra dda~ tha^'y nhu+~ng ta^.t be^.nh ba^'t
thu+o+`ng. Bo^' me. ddem Hie^`n ra Ha` No^.i cha.y chu+~a, ho^` so+ cu?a
Be^.nh vie^.n E - Ha` No^.i (Bo^. Y te^') trong be^.nh a'n la^.p nga`y
31-1-1972 cu?a Hie^`n ghi ro~: "Tre? bi. cha^'t ddo^.c ho'a ho.c tu+`
khi co`n trong bu.ng me., lu'c mo+'i dde? ra dda~ bi. di. ta^.t: vie^m
ta('c tu'i le^. va` di. ta^.t o+? ngo'n tay, ngo'n cha^n. Trong suo^'t
tho+`i gian na(`m vie^.n, nga`y na`o cu~ng ra ra^'t nhie^`u mu? dda(.c
o+? ma('t, co' lu'c xanh va`ng, co' lu'c tra('ng". Gio+` dda^y dda~ 27
tuo^?i nhu+ng tro^ng co^ nhu+ mo^.t ddu+'a be' 12-13 tuo^?i bu+o+'c lo`
co` va` la tha?ng tho^'t: "Ngu+'a, ddau, ngu+'a,...", nhu+~ng no^'t
sa^`n tre^n tha^n the^? co^ cu+' phi`nh to ra, a(n lan tre^n toa`n co+
the^?, u su+ng nhu+'c nho^'i. Me. cu?a Hie^`n ke^? ra(`ng da.o 1968, sau
mo^.t la^`n a^?n ki'n trong ha^`m tra'nh ma'y bay, du+'t tie^'ng ga^`m
ru' suo^'t sa'ng ho^m a^'y, ba` cha.y ti`m nu+o+'c uo^'ng. Uo^'ng xong
da ba` ra^.n ddo? toa't mo^` ho^i, no^n nao nga^'t xi?u, ro^`i ti?nh
la.i no^n tho^'c no^n tha'o. To'c ru.ng, ngu+'a kha('p mi`nh ma^?y...
Ma~i sau na`y khi sinh ra Hie^`n, ba` cho+.t hie^?u oan nghie^.t ddo+`i
ddu+'a con ga'i cu?a ba` dda~ ba('t dda^`u tu+` tra^.n kha't ho^m a^'y.
Na(m 1968, khi nhu+~ng trie^.u li't cha^'t khai quang ddu+o+.c phun
xuo^'ng o+? Qua?ng Tri., Hu+o+'ng Ho'a, ta^y Vi~nh Linh, ngu+o+`i My~ hi
vo.ng se~ dde^? dda.i nga`n Tru+o+`ng So+n pho+i tra^`n ra nhu+~ng
tuye^'n ddu+o+`ng mo`n khi ca^y ru+`ng tru.i la'. Ca^y dda~ tru.i la'
va` con ngu+o+`i mie^`n ta^y Qua?ng Tri. a^m tha^`m nha^.n ve^` du+ a^m
cu?a no' du` ga^`n 30 na(m dda~ ddi qua: co' 135 em be' thuo^.c da^n
to^.c Va^n Kie^`u, Pako^ bi. di. ta^.t, trong ddo' co' 50% bi. ba.i
lie^.t, 30% di chu+'ng ddau ma('t, mu`; 20% bi. be^.nh down. 

oOo

Nhu+~ng con so^' tho^'ng ke^ nhu+ vo^ ho^`n. Chi? no^~i ddau la` nguye^n
ve.n, co' tha^.t, dai da(?ng dde^'n ba^y gio+` va` ca? trong tu+o+ng
lai.

LE^ DDU+'C DU.C