[Date Prev][Date Next][Thread Prev][Thread Next][Date Index][Thread Index]

Re: Chu+~ Quo^'c Ngu+~




Nha^n no'i ve^` chu+~ quo^'c ngu+~, xin gu+?i la.i ca'c anh chi. ddo.c
cho+i ba`i "Chu+~ Nu+o+'c To^i" cu?a anh DDinh The^' Du~ng (Monash
Univ.) gu+?i le^n vacets-dict. To^i dda~ ho?i anh Du~ng khi post la.i
ba`i na`y. Xin lo^~i ai dda~ nha^.n ba`i na`y tru+o+'c dda^y.

HTB
---

     Chu+~ Nu+o+'c To^i 

           DDinh The^' Du~ng
   ( DDUNG@fcit-c1.fcit.monash.edu.au )
          Melbourne, Aug 1995

oOo

"Ho^`n DDa.i Vie^.t gio.ng Ha`n Thuye^n
 Ne^`n mo'ng va(n chu+o+ng co^? ddie^?n
 Vu~ tru. thie^n thu va.n va^.t
 Ca?o tho+m hie^?n hie^.n tru+o+'c dde`n
 DDa^'t nu+o+'c nghi`n na(m va(n hie^'n
 La^u dda`i tie^'ng Vie^.t huy hoa`ng"
                    (Tho+ DDo^ng Ho^`)

Chu+~ nu+o+'c to^i
------------------

Huye^`n su+?  va` co^? su+?  Vie^.t Nam co'  truye^`n la.i ra(`ng
la~nh  tho^? Vie^.t  Nam nga`y  xu+a bao  go^`m mo^.t so^' pha^`n
dda^'t be^n Trung Hoa, nhu+ng ba(`ng chu+'ng cu. the^? nhu+ ddo^`
ba?n,  va(n tu+.  dde^? chu+'ng  minh kho^ng  ddu? dde^? thuye^'t
phu.c ngu+o+`i ddo+`i nay\. Na(m  nha^m ti' 1792, vua Quang Trung
sai  su+'  sang  Ta`u  xin  ca^`u  ho^n  va`  "ddo`i" la.i dda^'t
Lu+o+~ng Qua?ng,  kho^ng bie^'t nha` vua  ddi.nh du+.a tre^n su+?
lie^.u na`o,  hay co' the^? dda^y  chi? la` mo^.t ca'i  co+', vi`
nha` Thanh  cu~ng du+.a va`o  vo~ lu+.c dde^?  chie^'m Trung Hoa,
nay ta ma.nh thi` cu+' vie^.c du+.a tre^n truye^`n thuye^'t dde^?
ddo`i, mo^.t hi`nh thu+'c ga^y ha^'n co' "va(n ho'a", hoa(.c gia?
hai ti?nh Qua?ng  DDo^ng va` Qua?ng Ta^y dda~  thu+.c na(`m trong
la~nh tho^? Vie^.t Nam, nhu+ng nhu+~ng ta`i lie^.u co^? xu+a dda~
bi. ngu+o+`i Trung Hoa hu?y die^.t ddi ta^'t ca?.

Ne^'u cu+' ta.m cho la` co'  su+? lie^.u ghi ve^` nhu+~ng ddie^`u
ddo', thi` to^? tie^n chu'ng ta  dda~ du`ng thu+' chu+~ gi` dde^?
ghi la.i nhu+~ng ddie^`u na`y\? Ngoa`i va(n tu+., khoa ho.c du+.a
va`o nga`nh kha?o  co^? dde^? ti`m hie^?u qua'  khu+', dda`o tu+`
dda^'t le^n thi` hie^.n nay  co' nhu+~ng du+~ kie^.n chu+'ng minh
ra(`ng  ngu+o+`i Vie^.t  dda~ bie^'t  ddu'c ddo^`ng  la`m tro^'ng
tu+`  la^u  ro^`i,  va`  du+.a  tre^n  nhu+~ng hi`nh kha('c tre^n
tro^'ng  ddo^`ng, kho^ng  co' da^'u  ve^'t lu'c  ddo' cu?a  mo^.t
chu+~ co^?  na`o dde^? la.i\.  Tu+'c la` co'  nhie^`u xa'c sua^'t
la` lu'c  ddu'c tro^'ng DDo^ng  So+n, Vie^.t Nam  chu+a co' chu+~
vie^'t. Mo^.t truye^`n thuye^'t kha'c la.i cho ra(`ng ta dda~ co'
chu+~ vie^'t tu+` thu+o+? vua  Hu`ng, ddo' la` chu+~ vie^'t lo^'i
cha^n chim.  Nhu+ng kho^ng ai  ne^u ddu+o+.c ba(`ng  chu+'ng ve^`
ddie^`u na`y\. Tha`nh thu+? ne^'u  cho la` co' cha(ng nu+~a, thi`
ddo' la` mo^.t thu+' tu+? ngu+~ dda~ bi. che^'t tu+` la^u, che^'t
vi` bi. ta`n pha' bo+?i mo^.t gio^' ng da^n kha'c, hay che^'t vi`
no' chu+a bao gio+` tha`nh hi`nh ro~ re^.t. Trong truye^.n "Ti`nh
Mi. Cha^u", to^i co' nha('c  dde^'n chu+~ vie^'t hi`nh cha^n chim
cu?a Vie^.t to^.c, nhu+ mo^.t tie^u bie^?u huye^`n thoa.i, nghi~a
la` kho^ng chu+'ng minh, vi` kho^ng the^? chu+'ng minh ddu+o+.c.

Nhu+ng tie^'ng  no'i ddu+o+ng nhie^n  la` ta dda~  co' dde^? no'i
chuye^.n giao di.ch ha`ng nga`y,  va` nho+` va^.y nhu+~ng ca^u ca
dao, nhu+~ng  truye^`n thuye^'t va^~n ddu+o+.c  lu+u truye^`n cho
dde^'n nay\.  DDo' chi? la`  pha^`n ho^`n, co`n  pha^`n xa'c thi`
ngo^n  ngu+~ Vie^.t  dda~ pha?i  lao ddao  ddi mu+o+.n no+i na`y,
nho+` no+i  no., cho dde^'n  lu'c co' ddu+o+.c  thu+' chu+~ dde^?
ghi  la.i, dde^?  truye^`n  dde^'n  ngu+o+`i ddu+o+ng  tho+`i va`
ha^.u the^'  nhu+~ng ta`i lie^.u,  du+~ kie^.n, nho+`  va^.y ba^y
gio+`  to^i mo+'i  co' the^?  ngo^`i dda^y  xu+? du.ng nhu lie^.u
Vie^.t Vu~  dde^? dda'nh nhu+~ng  gio`ng na`y tre^n  chie^'c ma'y
ddie^.n toa'n ca' nha^n.

Thu+' chu+~  dda^`u tie^n ngu+o+`i Vie^.t  mu+o+.n dde^? ghi la.i
tu+  tu+o+?ng, va(n  chu+o+ng, gia^'y  to+` ha`nh  cha'nh ... la`
chu+~ Trung  Hoa, ddie^`u na`y  ngu+o+`i DDa.i Ha`n  va` ngu+o+`i
Nha^.t cu~ng la`m. Co' ddie^`u  trong tru+o+`ng ho+.p Vie^.t Nam,
la` gio+'i ha.n cu?a ba`i vie^'t  na`y, chu+~ Ha'n co`n la` co^ng
cu. dde^? cai  tri. va` ba`nh tru+o+'ng va(n  ho'a cu?a Trung Hoa
tre^n nu+o+'c  Vie^.t. Nhu+~ng trie^'t  thuye^'t mang tu+`  Trung
Hoa cu?a Kho^?ng tu+?, La~o tu+?,  Ma.nh tu+?, Trang Tu+? ... va`
ngay ca? kho^ng tu+` go^'c Trung  Hoa nhu+ Pha^.t ho.c (bao go^`m
Thie^`n ho.c) cu~ng ddu+o+.c chuye^n  cho+? ba(`ng chu+~ Ha'n qua
to+'i Vie^.t Nam, ddo' la` da^'u  a^'n kinh ho^`n ma` mo^.t ne^`n
va(n ho'a dda~ du`ng dde^? a'p che^' le^n mo^.t quo^'c gia tie^?u
nhu+o+.c.  Vi`  Ha'n  tu+.  chuye^n  cho+?  nhu+~ng tinh hoa cu?a
nhie^`u the^' he^. Trung Hoa tre^n ddu? mo.i phu+o+ng die^.n tu+`
su+?  ky', ddi.a  ly', dde^'n  va(n chu+o+ng,  nghe^. thua^.t ...
ne^n  nhu+~ng con  ngu+o+`i u+u   tu' cu  ?a nu+o+'c  Vie^.t dda~
chuye^n chu'  ho.c ho?i dde^?  hie^?u bie^'t va`  du`ng Ha'n tu+.
nhu+ ngo^n ngu+~  ha`nh cha'nh, gia'o du.c dde^?  cai tri. dda^'t
nu+o+'c ngay khi dda~ da`nh  la.i ddu+o+.c ddo^.c la^.p sau ha`ng
nga`n na(m no^ le^..

Nhu+~ng ca^u tho+ ba^'t hu?  ddu+o+.c truye^`n la.i sau na`y va`o
tho+`i ddo^.c la^.p  huy hoa`ng cu?a Vie^.t Nam  la` trie^`u nha`
Ly' dde^`u  du`ng Ha'n tu+.  dde^? ghi la.i,  nhu+ hai ca^u  tho+
cu?a thie^`n su+ DDa.o Ha.nh va`o the^' ky? thu+' 12:

"Ta'c hu+~u tra^`n sa hu+~u

  Vi  kho^ng  nha^'t  thie^'t  kho^ng"  (Thie^`n  Uye^?n Truye^`n
  DDa(ng Ta^.p Lu.c)

DDo.c hai  ca^u tho+ na`y  le^n theo a^m  Ha'n Vie^.t, ra^'t  i't
ngu+o+`i Vie^.t  hie^?u hai ca^u  tho+ ddo' muo^'n  no'i gi`, vi`
ddo' kho^ng  pha?i la` chu+~  Vie^.t ddu+o+.c no'i  ha(`ng nga`y,
ddo'  la` chu+~  Trung Hoa   ddu+o+.c ca'c  cu. ddo.c  theo lo^'i
Vie^.t,  ngu+o+`i  Trung  Hoa  nghe  kho^ng  hie^?u  dda~ dda`nh,
ngu+o+`i  Vie^.t kho^ng  ho.c Ha'n  tu+. cu~ng  la.i ca`ng kho^ng
hie^?u\. Y' hai ca^u ddo' sau na`y ddu+o+.c di.ch ra la`:

"Co' thi` co' tu+. ma?y may

 Kho^ng thi` ca? the^' gian na`y cu~ng kho^ng"

Vie^'t nhu+ va^.y mo+'i ddu'ng la` ghi la.i tie^'ng Vie^.t dda^y,
nhu+ng  va`o the^'  ky? 12,  ha^`u nhu+  mo.i giao di.ch thu+o+ng
ma.i, chi'nh tri.,  va(n ho'a cu?a Vie^.t Nam  vo+'i the^' gio+'i
dde^`u qua ne?o  Trung Hoa, do ddo' kho^ng  bie^'t Ha'n tu+. thi`
kho^ng  the^? so^'ng  co`n, vi`  va^.y trie^`u  ddi`nh, quan la.i
Vie^.t Nam va^~n  pha?i du`ng chu+~ Ha'n dde^?  tha?o va(n kie^.n
va`  cai tri.,  da^n gia?  va^~n no'i  chuye^.n vo+'i nhau ba(`ng
tie^'ng Vie^.t.  No+i phu? huye^.n, quan  hie^?u da^n muo^'n no'i
gi`  vi` bie^'t  tie^'ng Vie^.t,  co`n da^n  thi` nghe  ca'c quan
pha'n ba(`ng  chu+~ Ha'n Vie^.t  la` mu` ti.t.  Thu+o+? ddo', co'
le~ ho.c chu+~ Ha'n co`n kho' ho+n ho.c chu+~ Ta`u tu+` ca'c ba.n
ha`ng Trung Hoa  theo phu+o+ng pha'p dda`m thoa.i  tu+. do\. ne^n
ha(?n ra^'t i't ngu+o+`i bi`nh  da^n bie^'t ddo.c va` vie^'t Ha'n
tu+..

Tuy nhie^n che^' ddo^. phong  kie^'n i't bi. phie^`n nhie^~u ve^`
chuye^.n  na`y, da^n  ca`ng ngu,  ca`ng bie^'t  i't ca`ng  to^'t,
nhie^.m vu. cu?a  ngu+o+`i da^n la` thi ha`nh  me^.nh le^.nh cu?a
trie^`u ddi`nh, ne^'u kho^ng hie^?u dda~ co' nhu+~ng ke? co' ho.c
nhu+ nhu+~ng  o^ng ddo^`, nhu+~ng  nho si~inh gia?ng  la.i\. Giai
ca^'p  nho si~  tu+` ddo'  co' mo^.t  uy the^'  o+? cho^'n  la`ng
tho^n, mo^.t pha^n ddi.nh quye^`n ha`nh du+.a tre^n kie^'n thu+'c
chu+~ Ha'n, ma` a?nh hu+o+?ng tho^'ng tri. ma.nh nha^'t tre^n no'
la` Nho Gia'o cu?a Kho^?ng tu+?.

O+?  mo^.t xa~  ho^.i phong  kie^'n ddu+o+ng  nhie^n co' hai giai
ca^'p ro~ re^.t la` giai ca^'p  cai tri. va` giai ca^'p bi. tri.,
phu+o+ng pha'p  ddi tu+` ke? bi.  tri. le^n tha`nh cai  tri. chi?
co'  hai lo^'i,  mo^.t la`  ddi ho.c  dde^? ra  la`m quan,  tro+?
tha`nh  ngu+o+`i cai  tri. (tha^.t  ra chi?  la` mo^.t  co^ng cu.
dde^? vua  du`ng cai tri.  da^n), hai la`  cho+` lu'c loa.n  la.c
trua^'t vua cu~ dde^? tha`nh vua mo+'i\. Phu+o+ng pha'p thu+' hai
na`y dda~ ddu+o+.c nha` Tra^`n du`ng dde^? cu+o+'p ngo^i nha` Ly'
ma`  ngu+o+`i co'  co^ng dda^`u  cho nha`  Tra^`n la` Tra^`n thu?
DDo^.. Gio`ng  nha` Tra^`n tha^.t  ra go^'c tu+`  be^n Trung Hoa,
ti?nh Ma^n  (theo "Li.ch trie^`u  hie^'n chu+o+ng" cu?a  Phan huy
Chu') nhu+ng dde^'n ddo+`i Tra^`n thu? DDo^. dda~ bi. Vie^.t ho'a
hoa`n  toa`n dde^'n  mu+'c hi`nh  nhu+ Tra^`n  thu? DDo^.  kho^ng
gio?i Ha'n tu+., hay kho^ng  thi'ch du`ng Ha'n tu+.. Nhu+~ng ca^u
no'i ba^'t hu?  o^ng dde^? la.i ddo+`i sau  nhu+ "nho^? co? pha?i
nho^? ta^.n  go^'c" hay lu'c  ddi mo+`i Tra^`n  tha' i To^ng  bo?
nu'i  Ye^n tu+?  dde^? ve^`  Kinh ddo^  "Vua o+?  dda^u tu+'c la`
trie^`u ddi`nh o+?  dda^'y, xin pha' nu'i dde^?  xa^y du+.ng cung
ddie^.n", dde^`u  la` tie^'ng Vie^.t  thua^`n, nghe nhu+  tie^'ng
chu'ng ta du`ng ba^y gio+`.

Ne^'u co'  nhu+~ng ngu+o+`i ca^`m dda^`u  trie^`u chi'nh ma` la.i
thi'ch  no'i  tie^'ng  Vie^.t  ho+n  la`  xo^?  nho, ma` la.i co'
nhu+~ng ca^u  dde^? ddo+`i nhu+  tre^n, hay sau  na`y cu?a Tra^`n
Hu+ng DDa.o "Ne^'u Be^. ha.  muo^'n ha`ng gia(.c, xin ha~y cha(.t
dda^`u tha^`n tru+o+'c dda~", thi`  y' muo^'n ghi la.i trong su+?
sa'ch nhu+~ng  su+? kie^.n na`y  ba(`ng mo^.t thu+'  chu+~ dda(.c
bie^.t Vie^.t Nam pha?i co'. Ho+n nu+~a ma(.c da^`u DDu+'c Tra^`n
Hu+ng  DDa.o  dda~  tha?o  Hi.ch  Tu+o+'ng  Si~ ba(`ng Ha'n tu+.,
nhu+ng  ho^.i nghi.  Die^n Ho^`ng  co' the^?  dda~ la`  mo^.t co+
ho^.i dde^? cho vua, quan nha`  Tra^`n tha^'y Ha'n tu+. qua? qua'
ba^'t  tie^.n dde^?  ghi che'p,  tho^ng ba'o  nhu+~ng buo^?i ho.p
giu+~a giai  ca^'p cai tri.  la` vua quan  va` dda.i die^.n  giai
ca^'p da^n gia? la` ca'c bo^ la~o\.

The^m  va`o ddo',  du+o+'i ddo+`i  nha` Tra^`n,  tinh tha^`n tu+.
chu?  cho^'ng ngoa.i  xa^m ra^'t   cao, do  ddo' chu+~  No^m dda~
ddu+o+.c pha't  trie^?n vo+'i Ha`n Thuye^n  la` nha^n va^.t no^?i
tie^'ng  nha^'t. Ba`i  na`y kho^ng  nha(`m mu.c  ddi'ch ba`n ve^`
nguo^`n  go^'c  chu+~  No^m  ne^n  kho^ng  ne^u  ra  nhu+~ng gia?
thuye^'t  dda~ ghi  trong sa'ch  cu?a DDa`o  Duy Anh  va` nhu+~ng
sa'ch chuye^n  kha?o kha'c, chi?  so+ lu+o+.c tri`nh  ba`y ra(`ng
chu+~  No^m la`  mo^.t thu+'  chu+~ du+.a  tre^n Ha'n tu+. (chu+~
Nho) dde^? ghi la.i tie^'ng  no'i cu?a ngu+o+`i Vie^.t, tu+'c la`
ta co' the^?  ghi chu+~ "co'" ma` kho^ng  ca^`n ghi chu+~ "hu+~u"
la` tie^'ng Ha'n di.ch tu+` chu+~ "co'".

Vi` pha?i bie^'t chu+~ Ha'n mo+'i vie^'t va` ddo.c ddu+o+.c chu+~
No^m do ddo' ho.c chu+~ No^m  ra^'t nhie^u khe^, ddie^`u na`y co'
the^? kho^ng kho' vo+'i ca'c ngu+o+`i u+u tu', nhu+ng vo+'i ha`ng
da^n gia?  thi` la.i muo^n  va`n tro+? nga.i,  tru+o+'c dda^y ho.
co`n cho con ca'i ho.c a(n  ma`y ddu+o+.c va`i chu+~ dde^? bie^'t
vie^.c  tho+` cu'ng,  hay tha?o  chu't va(n  tu+., ba^y gio+` ho.
co`n na?n  ho+n vo+'i chu+~ No^m  vi` dda~ pha?i ho.c  kho' kha(n
ho+n, ma` la.i  chi? dde^? ghi nhu+~ng ca^u  no^m na thie^'u va(n
hoa\. Vi` va^.y,  chu+~ No^m tuy no'i le^n  ddu+o+.c ti'nh ddo^.c
la^.p, nhu+ng la.i ke.t no+i  ti'nh pho^? qua't, ma` ddie^`u ddo'
tha^.t ra mo+'i la` chu+'c na(ng chi'nh cu?a ngo^n ngu+~.

Trong  nhie^`u  the^'  ky?,  vi`  kho^ng  ddu? chu+~ dde^? vie^'t
nhie^`u,  vie^'t da`i,  ngu+o+`i da^n  duy tri`  va(n ho'a ba(`ng
ca'ch pha't  trie^?n ne^`n va(n  chu+o+ng truye^`n kha^?u  qua ca
dao, tu.c  ngu+~, truye^.n ke^?.  Ca'c nho si~  bie^'t chu+~ No^m
nay  dda~ co'  thu+' chu+~  dde^? ghi  tie^'ng Vie^.t la.i, mo^.t
nhi.p ca^`u dda~  ddu+o+.c ba('t giu+~a hai gio+'i,  tuy chi? la`
mo^.t  nhi.p ca^`u  tre, ne^`n  va(n ho'a  da^n to^.c  dda~ ba('t
dda^`u tha`nh da, tha`nh thi.t.

Tuy va^.y chu+~ No^m kho^ng  the^? la^'n a't ddu+o+.c chu+~ Ha'n,
vi` kho^ng the^?  du`ng no' dde^? tho^ng tin  trong da^n gia? va`
cu~ng  kho^ng the^?  du`ng no'  trong nhu+~ng  va(n kie^.n ngoa.i
giao, thu+o+ng ma.i vo+'i Trung  Hoa\. qua to+'i tho+`i nha` Ho^`
ro^`i  dde^'n tho+`i  nha` Minh  ddo^ ho^.  nu+o+'c Vie^.t, ma^'t
ddo^.c  la^.p chu+~  Ha'n la.i   da`nh ngo^i  u+u the^',  nho si~
nu+o+'c  Vie^.t la.i  tha ho^`  ma` ho.c  ca'ch du`ng "chi, ho^`,
gia?, da~" (1)

Ngoa`i  ra, dde^?  duy tri`  a?nh hu+o+?ng  cu?a gio+'i  ddi ho.c
tre^n xa~  ho^.i Vie^.t Nam, ca'c  nho si~ ra^'t thi'ch  xo^? nho
khi co' di.p, ho. co`n xu+? du.ng luo^n ca? Nho gia'o dde^? cu?ng
co^' ddi.a vi., lu'c na`o co' di.p phun chu+~ "tha'nh hie^`n" la`
ho.  ta^.n du.ng  mo.i kha?  na(ng, ha^.u  qua? la`  tie^'ng Ha'n
nga^.p  tra`n no+i  ha.ng ngu+o+`i  ddi ho.c,  nga`nh gia'o  du.c
na(.ng  ve^` tho+,  phu', tu+`  chu+o+ng, ra^'t  i't va(n  xuo^i,
truye^.n nga('n. Co' thi` gio+` la` ho. nga^m hoa, vi.nh tuye^'t,
me^ ma^?n vo+'i tho+`i DDu+o+`ng, tho+`i Ha'n dda^u dda^u\. Cho^~
na`o  ma` ta.o  ddu+o+.c su+.  xa ca'ch  vo+'i gio+'i  bi`nh da^n
ddu+o+.c la` ho.  khinh khi?nh bu+o+'c va`o, tu+`  ddo' mo+'i co'
ca^u "no^m na la` cha ma'ch que'". DDo' la` gio+'i nho si~ "vo.ng
ngoa.i"  hay "kie^u  ky`". Tuy  va^.y, be^n  ca.nh ddo' va^~n co'
nhu+~ng nho si~  co' lo`ng vo+'i da^n to^.c,  ho. co^' ga('ng duy
tri` chu+~ No^m, sa'ng ta'c tho+, va(n ba(`ng thu+' chu+~ "Vie^.t
Nam"  na`y, ma(.c  du` kho^ng  co' nhu+~ng  a?nh hu+o+?ng  lo+'n.
dde^? la.i sau na`y\.

Mo^.t cuo^.c  so^'ng chung "ddo^`ng sa`ng  ma` di. mo^.ng" (chung
giu+o+`ng ma`  mo+ kha'c nhau)  giu+~a hai ne^`n  va(n ho.c "ba'c
ho.c va`  bi`nh da^n", di~  nhie^n cu~ng co'  nhu+~ng co^' ga('ng
giao  lu+u  dde^?  cho  ngu+o+`i  da^n  gia?  ha^'p thu. ddu+o+.c
nhu+~ng chu+~  Ha'n ca^`n thie^'t  la`m phong phu'  cho kho ta`ng
va(n ho'a da^n  to^.c, nha^'t la` trong ca'c  la~nh vu+.c trie^'t
ly' va(n  ho.c, ma(.t kha'c  ca'c nho si~  co' di.p tha^u  nha^.p
ho^`n tho+, ti`nh tu+. que^ hu+o+ng qua nhu+~ng ca^u ca dao, tu.c
ngu+~.

Qua  to+'i tho+`i  nha` Ma.c  cu+o+'p ngo^i  nha` Le^ dde^? da^~n
dde^'n  na.n su+'  qua^n tranh  quye^`n giu+~a  hai nha`  Tri.nh,
Nguye^~n ga^y tang  to'c, kho^? ddau cho da^n  hai mie^`. Thu+o+?
ddo' cu~ng  la` co+ ho^.i dde^?  Vie^.t Nam mo+? mang,  khai pha'
ve^`  phu+o+ng Nam.  Ngoa`i Ba('c  ha`, vu`ng  dda^'t tha'nh cu?a
gio+'i nho  si~, tie^'ng Ha'n  va^~n ddu+o+.c tro.ng  du.ng, ca'c
nho si~ va^~ si'nh no'i chu+~,  thi' du. no^?i tie^'ng nha^'t la`
Tra.ng Tri`nh  Nguye^~n Bi?nh Khie^m vo+'i  mo^.t ca^u chu+~ Ha'n
no^?i danh,  ddu+o+.c lu+u truye^`n nhu+  lo+`i khuye^n cu?a o^ng
cho  Nguye^~n Hoa`ng  "Hoa`nh So+n  nha^'t dda'i  va.n dda.i dung
tha^n" (Da^~y Hoa`nh  So+n - tu+'c nu'i DDe`o  Ngang ti?nh Qua?ng
Bi`nh  - la`  no+i co'   the^? ye^n  tha^n muo^n  ddo+`i). DDa`ng
trong, chu+~  Ha'n cu~ng ddu+o+.c to^n  tro.ng, vo+'i nhu+~ng nho
gia go^'c  Trung Hoa nhu+  Vo~ Tru+o+`ng Toa?n,  cu. na(.ng lo`ng
vo+'i Nho gia'o va` la` tha`y  da.y cu?a nhie^`u co^ng tha^`n cho
nha` Nguye^~n nhu+ Vo~ Ta'nh, Nguye^~n Huy`nh DDu+' c...

Chu+~ No^m chi?  ddu+o+.c tro.ng du.ng tu+` lu'c  vua Quang Trung
le^n ngo^i (1788), du+o+'i tho+`i  Ta^y So+n (1788-1802), vua sai
ca'c quan  cho dde^` thi  ba(`ng chu+~ no^m,  va` ba('t ca'c  si~
tu+?  la`m  ba`i  ba(`ng  chu+~  no^m.  DDie^`u  na`y bi. nhie^`u
ngu+o+`i pha?n ddo^'i vi` cho ra(`ng vua Quang Trung du`ng chi'nh
sa'ch na`y dde^?  ha` hie^'p nha^n da^n, co'  le~ ho. cho ra(`ng,
chu+~ No^m kho^ng thu+.c du.ng,  kho' ho.c va` pha?i ddo^?i mo+'i
mau qua'. Tha^.t ra nha^n  da^n cha(?ng the^? ho.c ddu+o+.c chu+~
Ha'n  va` chu+~  No^m mo^.t   ca'ch de^~  da`ng, hai  loa.i chu+~
vie^'t na`y  dde^`u thie^'u ti'nh dda.i  chu'ng. Su+. cho.n lu+.a
mang nhie^`u ti'nh chi'nh tri. ho+n gia'o du.c.

Sau khi Nguye^~n A'nh tho^'ng  nha^'t giang so+n ve^` mo^.t mo^'i
la^'y nie^n hie^.u la` Gia Long (1802), vua lo chi?nh ddo^'n ngay
vie^.c ho.c  ha`nh va` tro.ng  du.ng Nho Gia'o  , cho la^.p  nha`
Va(n  Mie^'u o+?  mo.i tra^'n,  tho+` Kho^?ng  Tu+?. DDe^'n ma^'y
ddo+`i  sau ca'c  vua dde^`u  ra^'t gio?i  Ha'n tu+. (Minh Ma.ng,
Tu+. DDu+'c),  tuy nhie^n chu+~  No^m cu~ng va^~n  ddu+o+.c pha't
trie^?n. Nhu+~ng ta'c pha^?m vu+`a mang ti'nh ba'c ho.c vu+`a co'
ti'nh pho^?  qua't trong da^n  to^.c ddu+o+.c cho  ra ddo+`i tu+`
thu+o+?  na`y, nhu+  "Va(n te^'  tra^.n vong  tu+o+'ng sy~"  cu?a
Pha.m  Huy Lu+o+.ng  (?) la`m  dde^? Tie^`n  qua^n Nguye^~n  va(n
Tha`nh  ddo.c,  truye^.n  "Hoa  Tie^n"  cu?a  Nguye^~n  Huy Tu+.,
"Truye^.n  Thu'y   Kie^`u"  (hay  Truye^.n   Kie^`u,  hay  DDoa.n
Tru+o+`ng Ta^n Thanh) cu?a Nguye^~n Du\.

Da^`u va^.y, chu+~  No^m va^~n co`n bi. khuye^'t  ddie^?m la` vi`
kho' qua',  nha^n gian kho^ng  the^? ho.c dde^?  bie^'t ddo.c va`
vie^'t trong va`i na(m, do  ddo' nhu+~ng ta'c pha^?m lo+'n dde^`u
bi. gio+'i ha.n  trong the^? va(n va^`n, de^~  nho+'. Vi` thie^'u
mo^.t thu+' chu+~  rie^ng cu?a Vie^.t Nam, va`  vi` Ha'n ho.c la`
quo^'c ho.c ne^n su+. a?nh hu+o+?ng cu?a Trung Hoa le^n tre^n tu+
tu+o+?ng cu?a gio+'i nho si~ Vie^.t Nam thu+o+? a^'y ra^'t ma.nh,
dde^'n ddo^.  co' nhie^`u nha` nho  coi nhu+ Ha'n tu+.  la` chu+~
to^? tie^n, ba^'t kha? xa^m pha.m. Ve^` pha^`n ngu+o+`i da^n, ho.
kho^ng  co' gi`  dde^? lu+.a  cho.n ngoa`i  hai thu+'  chu+~ kho'
tie^u, ma` mu.c ddi'ch la`m ra  kho^ng pha?i dde^? ho. du`ng, ma`
hi`nh nhu+ la` dde^? "du`ng ho.".

Tha'ng 6 na(m DDinh Ma~o (1867), 1000 qua^n Pha'p ta^.p trung o+?
My~ Tho du+o+'i quye^`n thie^'u  tu+o+'ng De la Grandie`re ddi.nh
nga`y ke'o  la^'y Vi~nh Long, An  Giang va` Ha` Tie^n,  o^ng Phan
thanh Gia?n lie^.u the^' cho^'ng  kho^ng no^?i, khuye^n ca'c quan
no^.p  tha`nh, ro^`i  uo^'ng  thuo^'c  ddo^.c tu+.  sa't. Nu+o+'c
Vie^.t Nam bi. ma^'t tro.n co~i mie^`n Nam.

Tha'ng 5 na(m Gia'p Tha^n  (1884), Pha'p va` trie^`u ddi`nh Hue^'
ky' ho`a  u+o+'c Pateno^tre, co^ng nha^.n  quye^`n ba?o ho^. cu?a
ngu+o+`i Pha'p  o+? mie^`n Ba('c, mie^`n  Trung tu+. tri., nhu+ng
tha^.t ra toa`n  quo^'c dda~ ro+i va`o ba`n  tay cu?a thu+.c da^n
Pha'p, ma`  la.i co`n bi.  xe? la`m ba  ma?nh. Nhu+~ng ba?n  hoa`
u+o+'c ddo'  dde^`u ddu+o+.c ky'  ba(`ng nhu+~ng quan  la.i gio?i
Ha'n tu+..

Tu+` ddo'  la` nhu+~ng cuo^.c kha'ng  chie^'n da`i die^.t cho^'ng
Pha'p tu+`  Ba(c to+'i Nam,  pha^`n ddo^ng dde^`u  ddu+o+.c dde^`
xua^'t va` la~nh  dda.o bo+?i nhu+~ng nho si~  trung tha`nh vo+'i
tinh tha^`n  trung qua^n, a'i  quo^'c. Ca'c nha`  ca'ch ma.ng vi`
la`  ca'c nho  si~ ne^n  dde^` cao  Ha'n ho.c,  chu+~ Ha'n  tro+?
tha`nh  co^ng  cu.  tranh  dda^'u  cu?a  da^n to^.c dde^? cho^'ng
ngoa.i  xa^m, ddie^?n  hi`nh la`  ca'c ta'c  pha^?m cu?a hai nha`
ca'ch ma.ng Phan Bo^.i Cha^u va` Phan Chu Trinh.

Su+. tie^'p  xu'c giu+~a ngu+o+`i  A^u Cha^u va`  ngu+o+`i Vie^.t
Nam dda~ la` ca(n nguye^n cu?a mo^.t thu+' chu+~ mo+'i\. Ngu+o+`i
A^u Cha^u dda~ dde^'n Vie^.t Nam tu+` the^' ky? 17 du+o+'i tho+`i
Tri.nh-Nguye^~n, dde^?  buo^n ba'n o+? pho^'  Hie^'n (Hu+ng Ye^n)
hoa(.c  cu+?a Ho^.i  An (Faifo)  cu`ng mo^.t  so^' gia'o  sy~ qua
gia?ng dda.o  Thie^n Chu'a Gia'o\. Tru+o+'c  khi qua^n Pha'p xa^m
lu+o+.c  Vie^.t Nam,  ca'c  nha`  truye^`n gia'o  thuo^.c nhie^`u
quo^'c ti.ch  A^u Cha^u dde^`u  theo ddu+o+`ng lo^'i  thi'ch nghi
va(n ho'a, do ddo' mo^.t so^'  ti`m ca'ch hie^?u va` gia?ng dda.o
ba(`ng tie^'ng  ddi.a phu+o+ng, mo^.t  so^' gia'o sy~  ti`m ca'ch
ghi  la.i tie^'ng  Vie^.t ba(`ng   ma^~u tu+.  La Tinh,  ddo' la`
kho+?i dda^`u  cu?a chu+~ Vie^.t hie^.n  nay, thoa.t dda^`u lo^'i
chu+~  na`y chi?  ddu+o+.c su+?  du.ng trong  gio+'i "nha` dda.o,
nha`  chung", vi`  kinh tha'nh  va` gia'o  ly' Thie^n Chu'a Gia'o
dde^`u ddu+o+.c vie^'t ba(`ng the^?  va(n xuo^i, ne^n ta'c pha^?m
dda^`u tie^n ba(`ng thu+' chu+~ nay  go.i la` "Q uo^'c ngu+~" la`
mo^.t ba`i  va(n xuo^i vo+'i  tu+.a la` "Ba`i  Gia?ng Ta'm Nga`y"
ddu+o+.c vie^'t bo+?i co^' DDa('c Lo^. (Alexandre de Rhodes) va`o
khoa?ng dda^`u the^' ky? 17.

DDe^'n  tho+`i ky`  Pha'p xa^m  lu+o+.c Vie^.t  Nam, thu+.c  da^n
Pha'p  dda(.c bie^.t  chu' y'  dde^'n vie^.c  du`ng chu+~  quo^'c
ngu+~ dde^? cai tri., nha(`m gia?m su+. a?nh hu+o+?ng cu?a gio+'i
Nho sy~, xo'a  bo? chu+~ Ha'n (hay chu+~  Nho) dde^? ca('t ddu+'t
ca`ng so+'m  ca`ng to^'t nhu+~ng  a?nh hu+o+?ng va(n  ho'a giu+~a
Trung  Hoa va`  Vie^.t Nam.  Ho. khuye^'n  ca'o ho.c chu+~ quo^'c
ngu+~, ba('t  buo^.c da.y chu+~ quo^'c  ngu+~, du`ng chu+~ quo^'c
ngu+~  trong  nhu+~ng  co^ng  vie^.c  ha`nh  cha'nh, ro^`i xua^'t
tie^`n  cho ra  nhu+~ng to+`  ba'o quo^'c  ngu+~ (Gia DDi.nh ba'o
trong  Nam, DDo^ng  Du+o+ng ta.p   chi' va`  Nam Phong  ta.p chi'
ngoa`i Ba('c),  va` theo ta`i lie^.u  dda(ng trong quye^?n "Chu+~
va(n  Quo^'c ngu+~"  cu?a Nguye^~n  va(n Trung  thi` ddie^`u na`y
(du`ng  chu+~ Quo^'c  ngu+~ thay  chu+~ Nho)  dda~ ddu+o+.c dde^`
nghi. bo+?i Gia'm mu.c Puginier thuo^.c do`ng thu+`a sai Paris.

Trong giai  ddoa. dda^`u tie^n,  vie^.c du`ng chu+~  quo^'c ngu+~
dde^?  thay Ha'n  tu+. ta.i  mie^`n Nam  kho^ng nhu+~ng  chi? bi.
mo^.t so^'  nhu+~ng nha` nho cho^'ng  Pha'p pha?n ddo^'i (cha(?ng
ha.n cu. Nguye^~n  DDi`nh Chie^?u, cho du` ta'c  pha^?m Lu.c Va^n
Tie^n cu?a cu. dda~ ddu+o+.c di.ch  ra va(n Pha'p ), ma` co`n bi.
nhu+~ng chi? tri'ch cu?a mo^.t so^' ngu+o+`i Pha'p va` tha^n ha`o
nha^n sy~ tha^n Pha'p (  heo sa'ch Nguye^~n va(n Trung), ddu+o+ng
nhie^n  nhu+~ng  ly'  do  cho^'ng  ddo^'i  ddo' kha'c nhau, mo^.t
dda(`ng  muo^'n  cho^'ng  la.i  chi'nh  sa'ch  tho?a hie^.p vo+'i
ngoa.i  bang, mo^.t  dda(`ng hoa`n  toa`n vi`  tu+ lo+.i cu?a ca'
nha^n hoa(.c cu?a Pha'p.

Tha^.t ra vo+'i  ma^~u tu+. La Tinh va`  nhu+~ng da^'u the^m va`o
(sa('c, huye^`n,  ho?i nga~, na(.ng...)  chu+~ quo^'c ngu+~  qua?
la` de^~  ho.c ho+n chu+~ No^m  va` ddu'ng la` thu+'  chu+~ dde^?
ghi ngo^n ngu+~  Vie^.t Nam mo^.t ca'ch thu+.c  du.ng, khoa ho.c.
Do ddo' ca'c nho sy~ Vie^.t Nam nhu+ Phan Chu Trinh, Lu+o+ng va(n
Can, Du+o+ng  Ba' Tra.c, Hoa`ng  Ta(ng Bi', Nguye^~n  Ha?i Tha^`n
va`  ca'c nha`  ta^n ho.c   nhu+ Nguye^~n  va(n Vi~nh,  Pha.m Duy
To^'n, Nguye^~n  Ba' Ho.c co^? ddo^.ng  vie^.c truye^`n ba' chu+~
quo^'c ngu+~ dde^'n cho quo^'c  da^n, qua phong tra`o DDo^ng Kinh
Nghi~a Thu.c. Tru+o+`ng na`y da.y  ca? ba ngo^n ngu+~ Vie^.t va(n
(chu+~ Quo^'c ngu+~),  Pha'p va(n va` Ha'n va(n.  Ban Tie^?u ho.c
chuye^n da.y  Vie^.t va(n, le^n  Trung ho.c va`  DDa.i ho.c mo+'i
da.y Ha'n va(n va` Pha'p va(n.

Hai nha`  ta^n ho.c la` Nguye^~n  va(n Vi~nh va` Pha.m  duy To^'n
tu+. dda?m  nhie^.m vie^.c xin phe'p  mo+? tru+o+`ng, cu. Lu+o+ng
va(n Can  la`m thu.c tru+o+?ng,  cu. Nguye^~n Quye^`n  la`m pho',
cu. Ta^y Ho^` Phan chu Trinh  kho^ng la~nh chu+'c gi` ca? vi` cu.
muo^'n ve^` Trung thu+'c ti?nh ddo^`ng ba`o trong ddo'.

Ngu+o+`i nu+~ gia'o vie^n dda^`u  tie^n nha^.n da^.y chu+~ quo^'c
ngu+~ cho  ca'c nu+~ ho.c  sinh la` co^  Na(m, em cu?a  ca'c nha`
ca'ch ma.ng  Lu+o+ng Ngo.c Quye^'n,  Lu+o+ng Tru'c DDa`m  va` la`
con cu. Lu+o+ng va(n Can.

Tu+`  ddo' chu+~  quo^'c ngu+~  da.y bo+?i  ngu+o+`i Vie^.t, la`m
dde.p bo+?i  ngu+o+`i Vie^.t, cho  ngu+o+`i Vie^.t va`  ca'c ba.n
ngoa.i quo^'c  muo^'n ti`m hie^?u, giao  thie^.p vo+'i Vie^.t Nam
dda~ chi'nh thu+'c ddi va`o lo`ng da^n to^.c.

Thu+' chu+~ mo+'i dda^`u ta.o  ra vo+'i mu.c ddi'ch gia?ng dda.o,
ro^`i bi. lo+.i  du.ng nhu+ mo^.t co^ng cu.  cai tri., gio+` dda~
ddu+o+.c  mo.i gio+'i  ngu+o+`i Vie^.t  cha^'p nha^.n.  Lu'c ddo'
thu+.c da^n mo+'i tha^'y su+. nguy hie^?m cu?a chu+~ quo^'c ngu+~
ne^n  ga^y kho'  kha(n cho   nhu+~ng ai  chi? gia?ng  da^.y ddo+n
thua^`n  thu+'   chu+~  na`y,  ma`  kho^ng   da.y  tie^'ng  Pha'p
(tru+o+`ng ho+.p cu. DDo^ng Ho^`).

Trong qua'  khu+', chu+~ quo^'c  ngu+~ dda~ kho^ng  ngu+`ng do'ng
tie^'ng  chuo^ng ddo^.c  la^.p cho  nu+o+'c Vie^.t,  chu+~ quo^'c
ngu+~ dda~ cu`ng ca'c nha`  ca'ch ma.ng Ye^n Ba'i kha'ng chie^'n,
dda~ ddi cu`ng da^n to^.c  dda'nh dduo^?i thu+.c da^n Pha'p, le^n
a'n nhu+~ng che^' ddo^. ddo^.c  ta`i, no^ le^. ngoa.i bang, ro^`i
dda~ tha`nh  dda.n ba('n va`o dda^`u  o'c tham quan ,  sa^u mo.t,
a(n ca('p  cu?a da^n cu?a  nhu+~ng con ngu+o+`i  nha^n danh ca'ch
ma.ng ddo?. Gio+`  dda^y chu+~ quo^'c ngu+~ la.i  la` chi`a kho'a
mo+? nhu+~ng tra.i giam chi'nh tri., du+.ng xa^y ne^`n da^n chu?,
tu+. do va` a^'m no cho dda^'t nu+o+'c.

Vi` va^.y,  to^i ye^u chu+~  nu+o+'c to^i tu+`  khi ddu+o+.c ho.c
va` ma~i ma~i ve^` sau\.


Pha.m The^' DDi.nh
------------------
(18/02/95)


(1) To^i xin tri'ch o+? dda^y pha^`n gia?ng nghi~a cu?a Thang Ma,
mo^.t nha` gia'o  Vie^.t Nam hie^.n o+? Trung  Hoa Lu.c DDi.a ma`
to^i ra^'t  ye^u thi'ch, va(n  cu?a anh dde.p,  co^ ddo.ng, uye^n
ba'c, ddo' la`  pha^`n "Di.ch gia? phu. lu.c"  cu?a ba`i "Kho^?ng
A^'t Ky?"  anh dda(ng trong  to+` The^' Ky?  21 so^' tha'ng  ta'm
1993:

"Chi  ho^` gia?  da~: Tie^'ng  Ha'n co^?  dda.i (va(n ngo^n) kho'
nha^'t  la` ca'ch  du`ng hu+  tu+`. "Chi,  ho^`, gia?, da~, ye^n,
tai\.." la` nhu+~ng hu+ tu+` cu?a tie^'ng Ha'n co^?. Na('m vu+~ng
ca'ch du`ng ma^'y chu+~ na`y thi` pha^`n va(n pha'p coi nhu+ dda~
tho^ng,  kho^ng ca^`n  ho.c cu'  pha'p, va(n  pha.m (grammar) gi`
ca?. Ca'c cu. ddo^` nho ta  xu+a ho.c chu+~ Ha'n co^? ddo.c chu+~
nho co' bie^'t  "va(n pha.m" la` ca'i qua'i  gi` ma` vie^'t va^~n
hay\.  A^'y la`  nho+` na('m  vu+~ng hu+  tu+` "chi,  ho^`, gia?,
da~...". O+?  Ta`u cu~ng va^.y,  tru+o+'c na(m 1990,  cha(?ng co'
sa'ch  na`o ve^`  va(n pha.m:  chu? tu+`,  tu'c tu+`, ti~nh tu+`,
ddo^.ng tu+` ... ca^u ddo+n, ca^u  ke'p gi` ra'o tro.i\. Ve^` sau
na`y ba('t  chu+o+'c ta^y phu+o+ng.  Ho. va^~n vie^'t  ddu'ng quy
lua^.t, la` nho+` chu' tro.ng ca'ch  du`ng hu+ tu+`. Ho. chi? co'
sa'ch gia?ng ca'ch du`ng hu+ tu+`. Ta co' the^? ta.m coi ddo' la`
ca'c sa'ch ve^` va(n pha.m. Vi`  the^' ca'c nha` nho Trung Quo^'c
khi da.y ho.c ca'ch vie^'t va(n  cho ddu'n g, thu+o+`ng ddo.c hai
ca^u sau khuye^n ho.c tro`:

Chi ho^`  gia? da~ hy~  ye^n tai (y'  no'i ca'c hu+  tu+`y~ Du.ng
dda('c  tha`nh  chu+o+ng  ha?o  tu'  ta`i  (du`ng vie^'t ddu+o+.c
tha`nh va(n coi nhu+ dda^.u tu' ta`i)

Gio+'i tri'  thu+'c si~ phu  ta, cu~ng nhu+  Ta`u, xu+a kia  cu+'
mo+? mie^.ng la` chu+~ tha'nh  hie^`n vo.t ra, dda^`y "chi, ho^`,
gia?, da~ ...". Y' la` no'i  chu+~, da^n ho.c thu+'c, no^m na la`
"xo^? nho"."

Sau dda^y  la` mo^.t  thi' du.  , Thang  Ma co'  dde^` ca^.p  dde^'n
nhu+~ng hu+ tu+. tre^n:

"Tri'ch tu+` Lua^.n Ngu+~ - Chu+o+ng Tu+? Ha~n co' ddoa.n: "Tha'i
te^? va^'n u+ Tu+? Co^'ng, vie^'t: "Phu tu+? tha'nh gia? du+? Ha`
ky` dda na(ng  da~." Tu+? va(n chi, vie^'t"  "Tha'i te^? chi nga~
ho^` ?  Ngo^ thie^'u da~ tie^.n,  co^' dda na(ng bi?  su+.. Qua^n
tu+? dda ho^`i tai ? Ba^'t dda da~. "

Dich va(n: "Quan  Tha'i Te^? (Mo^.t chu+'c quan  lo+'n" ho?i Tu+?
Co^'ng (mo^.t mo^n dde^. cu?a Kho^?ng Tu+?): "DDu+'c Kho^?ng Tu+?
co' pha?i la` tha'nh nha^n  kho^ng? Ha(?n la` nga`i pha?i nhie^`u
ta`i na(ng! Tu+? Co^'ng tra?  lo+`i: "Vi` tro+`i muo^'n nga`i la`
tha'nh nha^n ne^n  nga`i dda ta`i dda nghe^.."  Kho^?ng Tu+? nghe
ddu+o+.c, no'i ra(`ng: "Quan Tha'i  Te^? bie^'t ro~ ta cha(ng? Ta
thie^'u tho+`i  nghe`o he`n, ne^n pha?i  ho.c nhie^`u ta`i va(.t.
Ngu+o+`i qua^n  tu+? co' ca^`n nhie^`u  ta`i na(ng kho^ng? Kho^ng
ca^`n  nhie^`u" (Ba.n  ddo.c co'  dde^? y'  ma^'y chu+~ "chi ho^`
gia? da~" ddoa.n tre^n chu+a\?)"

Ta`i lie^.u tham kha?o
----------------------

Nguye^~n Hie^'n  Le^: DDo^ng Kinh Nghi~a  Thu.c (Nha` xua^'t ba?n
La' Bo^'i)

Nguye^~n Hie^'n  Le^: Mu+o+`i ca^u  chuye^.n va(n chu+o+ng  (Nha`
xua^'t ba?n Va(n Nghe^.)

Tra^`n Tro.ng Kim: Vie^.t Nam Su+? lu+o+.c quye^?n II

Nguye^~n va(n Trung: Chu+~ va(n Quo^'c ngu+~

Nha^'t Ha.nh: Ne?o va`o thie^`n ho.c

Nguye^~n DDa(ng Thu.c: Thie^`n ho.c Tra^`n Tha'i To^n

Thang Ma di.ch va` chu' gia?i "Kho^?ng A^'t Ky?" cu?a Lo^~ Ta^'n,
The^' Ky? 21 - Tha'ng ta'm 1993, trang 67-72

oOo