[Va(n Ho'a] Va`i Ne't Ve^` Li.ch Su+? Co^ng Vie^n Tao DDa`n

["proxy098@hotmail.com" <proxy098@hotmail.com>]

Va`i Ne't Ve^` Li.ch Su+? Co^ng Vie^n Tao DDa`n 
(Phu. Nu+~ 4/6/97)

LTS. Ti`m ve^` Sa`i Go`n xu+a, la` chuye^n mu.c mo'i ba('t dda^`u xua^'t
hie^.n tre^n trang VHNT, sau khi ke^'t thu'c Trao ddo^?i ddi ti`m bie^?u
tu+o+.ng Sa`i Go`n - TP. HCM. Chu'ng to^i mong nha^.n ddu+.o+c ba`i vo+?
co^.ng ta'c cu?a ba.n ddo.c xa ga^`n, co' the^? la` ba`i vie^'t ve^`
Sa`i Go`n xu+a hoa(.c nhu+~ng ta^'m a?nh xu+a ma` ca'c ba.n co`n giu+~
ddu+o+.c. Mo+? dda^`u cho chuye^m mu.c na`y, chu'ng to^i tra^n tro.ng
gio+'i thie^.u ba`i vie^'t ly' thu' cu?a nha` va(n, nha` Nam Bo^. ho.c
So+n Nam...

* * *

Tre^n ba?n ddo^` do Tra^`n Va(n Ho.c ve~ ho^`i ddo+`i Gia Long  (dda^`u
the^' ky? thu+' 19), ta tha^'y khu vu+.c ho^.i tru+o+`ng Tho^'ng Nha^'t
va` co^ng vie^n Tao DDa`n nga`y nay la` dda^'t  o+? ngoa`i ranh cu?a
tha`nh Phie^n An, tha`nh na`y la^'y ranh gio+'i phi'a Ta^y la` ddu+o+`ng
Nam Ky` Kho+?i Nghi~a,  sa't be^n co`n co' ha`o ho^' dde^? pho`ng ngu+..
DDo+`i Gia Long, ma(.t ba(`ng cu?a vu+o+`n Tao DDa`n nga`y nay, cu~ng
theo ba?n ddo` tre^n, la` dda^'t hoang. DDu+o+`ng Xo^ Vie^'t Nghe^.
Ti?nh - Nguye^~n Thi. Minh Khai, dda~ co', a(n ve^` mie^`n Ta^y.
DDu+o+`ng Nguye^~n Du chu+a co', chi? co' ddu+o+`ng nay la` Ly' Tu+.
Tro.ng, ra?i ra'c va`i xo'm nha`. DDu+o+`ng Le^ Tha'nh To^n la` con
ra.ch a(n dde^'n ddu+o+`ng nguye^~n Trung Tru+.c, ba('t nguo^`n tu+`
ra.ch Ca^`u Kho.

Di ti'ch xu+a, co`n kha?o sa't ddu+o+.c, quy' gia' vo^ cu`ng, la` pha^`n
mo^. ha~y co`n trong vu+o+`n Tao DDa`n cu?a La^m Tam Lang na(m 1777,
dda^y la` ngo^i ma? xu+a nha^'t co`n la.i cu?a Sa`i Go`n. Ta co' co+
so+? dde^? suy lua^.n dda^y go^'c la` dda^'t cu?a tu+ nha^n, hoang
va('ng, vi` trung ta^m thu+o+ng ma.i cu?a Sa`i Go`n, tru+o+'c khi Pha'p
dde^'n, va^~n la` phi'a cho+. So?i (co^.t co+` Thu? Ngu+~), Sa`i Go`n
ba^'y gio+` co' khu vu+o+`n mi't (nga~ tu+ Phu' Nhua^.n), khu vu+o+`n
xoa`i (La(ng Cha Ca?).

DDa.i ta' Co^'p-phin (Coffyn) o+? nga`nh co^ng binh Pha'p la` ngu+o+`i
dda(.t quy hoa.ch, va`o na(m 1860, du+. kie^'n Sa`i Go`n se~ le^n dde^'n
500.000 da^n. Ngu+o+`i Pha'p cu+o+`i a^`m, cho ra(`ng qua' la.c quan,
ba^'y gio+`, trong thu+.c te^', phi'a Sa`i Go`n chu+a ddu+o+.c 100.000
da^n. Tre^n ba?n ddo^` cu?a Co^'p-phin ta tha^'y ho^.i tru+o+`ng Tho^'ng
Nha^'t, Tha?o Ca^`m vie^n va` vu+o+`n Tao DDa`n na(`m tre^n tru.c
tha(?ng, chie^'m vu`ng dda^'t cao ra'o, kho^ng u'ng, ho+.p ve^. sinh
nha^'t cu?a Sa`i Go`n . Dinh Norodom (ho^.i tru+o+`ng Tho^'ng Nha^'t),
Tha?o ca^`m vie^n ro^`i vu+o+`n Tao DDa`n pha't trie^?n nhanh, vi`
thu+o+ng gia, ky? nghe^. gia Pha'p va` ngu+o+`i A^u dde^'n la^.p co+
ngo+i mua ba'n, vu+o+.t mu+'c tu+o+?ng tu+o+.ng. Ngu+o+`i Pha'p thu+o+ng
gia , co^ng chu+'c ddang ha^m mo^. the^? thao, bo^. mo^n pho^? bie^'n
la` loa.i rugby vo+'i tra'i banh ba^`u du.c, mo^~i tua^`n dda' mo^.t
la^`n ta.i vu+o+`n Tao DDa`n, kho+?i dda^`u na(m 1886. Na(m sau 1887, du
nha^.p mo^n bo'ng dda' vo+'i hai ho^.i: mo^.t cu?a thu+o+ng gia ngu+o+`i
A^u va` mo^.t cu?a qua^n ddo^.i tru' ddo'ng ngu+o+`i Pha'p.

Na(m 1900, vu+o+`n nay go.i Tao DDa`n chi'nh thu+'c ddu+o+.c nga^n sa'ch
DDo^ tha`nh Sa`i Go`n ta`i tro+., go.i co^ng vie^n Maurice Long, la^'y
te^n vie^n toa`n quye^`n DDo^ng Du+o+ng. Ve^` danh xu+ng, gio+'i trung
lu+u go.i vu+o+`n O^ng Thu+o+.ng. To^i hie^?u dda^y la` quan lo+'n
thu+o+.ng (toa`n quye^`n, te^n Long), cha(?ng di'nh da^'p gi` dde^'n
Thu+o+.ng quo^'c co^ng Le^ Va(n Duye^.t ca?. Mo^.t tu+ lie^.u nga('n
cu?a ba'c si~ Pha'p Bo^-ra('c (Baurac) ghi ne^`n ho^.i tru+o+`ng Tho^'ng
Nha^'t nga`y nay tru+o+'c kia la` ra.p ha't cu?a Le^ Va(n Duye^.t,
nhu+ng ta tha('c ma('c vi` dda^y la` vi. tri' ha^`m ho^' o+? ngoa`i
vo`ng pho`ng thu? cu?a tha`nh Phie^n An . Gio+'i bi`nh da^n go.i vu+o+`n
Bo^`-ro^, pha?i cha(ng la` Bourreau la` ddao phu? thu?? Nhu+ng tho+`i
Pha'p, khu vu+o+`n na`y cha(?ng bao gio+` la` pha'p tru+o+`ng ca?, to^.i
nha^n thu. a'n o+? ma^'y go^'c ca^y me, ddu+o+`ng Nam Ky` Kho+?i Nghi~a
be^n kha'm lo+'n cu~ ma` tho^i. La.i suy lua^.n Buy-ro^ (bureau) la`
no+i dda(.t va(n pho`ng pha't lu+o+ng cho lao co^ng, ca`ng vo^ ly'; to^i
suy lua^.n dda^y la` te^n chu? ti?nh Sa`i Go`n, khi Pha'p mo+'i dde^'n,
la` Parreau (Pa-ro^) no'i tra.i ra cha(ng?