[Va(n Ho'a] Ye^n tu+? - co^.i nguo^`n thie^`n pha'i tru'c la^m

["proxy098@hotmail.com" <proxy098@hotmail.com>]

Ye^n tu+? - co^.i nguo^`n thie^`n pha'i tru'c la^m

Xuo^i theo hu+o+'ng DDo^ng Ba('c To^? quo^'c to+'i Qua?ng Ninh, le^n non
Ye^n Tu+?, ddi ti`m ve^` co^.i nguo^`n mo^.t thie^`n pha'i dda.o Pha^.t
do ngu+o+`i Vie^.t Nam ta sa'ng la^.p, giu+~a mo^.t so+'m xua^n, chu'ng
to^i ba^ng khua^ng trong xu'c ca?m ki'nh ca^?n xen la^n la. la^~m cu?a
lo+'p sinh vie^n tre? hu+o+'ng ve^` truye^`n tho^'ng. 
Cha(.ng ddu+o+`ng tu+` cha^n nu'i to+'i ddi?nh theo ca'c ba^.c dda' da`i
ga^`n ba mu+o+i ca^y so^' ra?i ra'c nhu+~ng da^'u ti'ch va` nhu+~ng
kie^'n tru'c chu`a Tha'p dde^`u tu+` tho+`i Tra^`n tro+? ve^` sau. Co'
khoa?ng hai mu+o+i co^ng tri`nh lo+'n nho? ( trong ddo' co' mu+o+`i
mo^.t chu`a) xa^y du+.ng trong nhu+~ng khoa?ng tho+`i gian kha'c nhau.
Du+o+'i cha^n nu'i, be^n bo+` suo^'i thu+o+`ng co' chu`a : chu`a Ca^`m
Thu+.c (nhi.n a(n), chu`a La^n, chu`a Gia?i Oan be^n suo^'i ta('m,
suo^'i Sa^m... Mo^~i chu`a ga('n vo+'i mo^.t ca^u chuye^.n trong qua'
tri`nh tu ha`nh cu?a vua Tra^`n Nha^n To^ng. 
Vua Tra^`n Nha^n To^ng (1258 - 1308) la` mo^.t hie^`n trie^'t lo^~i la.c
cu?a Vie^.t Nam, ngu+o+`i tu+`ng hai la^`n ca^`m qua^n kha'ng chie^'n
cho^'ng Nguye^n Mo^ng tha('ng lo+.i, to+'i bo^'n mu+o+i tuo^?i nhu+o+`ng
ngo^i cho con (Tra^`n Anh To^ng) cho.n Ye^n Tu+? la`m no+i tu ha`nh.
Theo truye^`n thuye^'t, ngo.n nu'i cao nha^'t mie^`n Ha?i DDo^ng xu+a
na`y vo^'n la` Ba.ch Va^n So+n. To+'i tho+`i Ta^`n Thuy? Hoa`ng be^n
Trung Quo^'c co' mo^.t dda.o si~ te^n Ye^n Ki` Sinh (hay An Ki` Sinh)
tu+`ng la`m nghe^` ba'n thuo^'c rong vu`ng ven bie^?n ro^`i lui to+'i
nu'i na`y tu ha`nh, sau hoa' tha`nh dda'. Tu+o+.ng dda' Ye^n Ki` Sinh
na`y co`n ddu+'ng tre^n ga^`n ddi?nh ngo.n nu'i dda~ ddu+o+.c mang te^n
dda.o si~. Chi? tu+` the^' ky? XIII, Tru'c La^m DDie^`u Ngu+. - Tra^`n
Nha^n To^ng to+'i dda^y quy Pha^.t, kho+?i xu+o+'ng thie^`n pha'i Tru'c
La^m, Ye^n Tu+? mo+'i tro+? tha`nh mo^.t trung ta^m Pha^.t gia'o no^?i
tie^'ng ca? nu+o+'c. 
DDa^`u tie^n chu'ng ta ga(.p chu`a Gia?i Oan, no+i la^.p dda`n gia?i oan
cho ho+n na(m tra(m cung phi theo vua Tra^`n le^n nu'i kho^ng ddu+o+.c
nha` vua cha^'p nha^.n dda~ tra^`m mi`nh du+o+'i do`ng suo^'i. Tie^'p
ddo' theo DDu+o+`ng Tu`ng, nghe tie^'ng la' tu`ng ri` ra`o nhu+ ba?y
tra(m na(m ve^` tru+o+'c tu+`ng reo theo bu+o+'c cha^n vi. vua hie^`n,
ta le^n Tha'p To^?. Nhu+~ng da^'u ti'ch mo^.t ne^`n sa?n xua^'t thu?
co^ng tinh xa?o tho+`i Tra^`n ha^`u nhu+ co`n nguye^n ven no+i dda^y :
ga.ch xa^y tu+o+`ng, ngo'i mu~i ha`i ke'p. DDu+o+`ng tu+` cu+?a to` vo`
sau tha'p Hue^. Quang le^n chu`a Hoa` Ye^n la't ta'm tu+ vie^n ga.ch
vuo^ng lo+'n in no^?i hoa cu'c. Quanh chu`a Hoa Ye^n hoa co? anh tu+o+i
ho^.i tu. mo^.t qua^`n the^? kie^'n tru'c chu`a Tha'p : be^n hu+~u la`
tha'p Thie^`n DDinh no+i vua Tra^`n ddo.c kinh, nie^.m Pha^.t ; be^n ta?
la` chu`a Mo^.t Ma'i co' 11 tu+o+.ng dda' ca^?m tha.ch, ho^'c gie^'ng
su+~a me. no+i vua Tra^`n ddo.c sa'ch ; ngu+o+.c le^. cao la` chu`a Ba?o
Sa'i, cao ho+n chu`a Ba^n Tie^n tho+` Tam To^? (Tru'c La^m DDie^`u
Ngu+., Thie^`n su+ Pha'p Loa, Thie^`n su+ Huye^`n Quang) ; cao nha^'t,
tre^n ddi?nh la` chu`a DDo^`ng (o+? ddo^. cao 1068 m). DDu+'ng tre^n
ddi?nh Ye^n Tu+?, nga('m nhu+~ng con ddu+o+`ng mo`n ngoa(`n nghe`o va`ng
nha.t mo+`i mo+` trong su+o+ng mu` ma^y tra('ng, ddoa`n sinh vie^n
chu'ng to^i nho? be' im la(.ng tre^n mo^.t ddi?nh nu'i giu+~a me^nh
mo^ng bao ddi?nh nu'i kha'c nha^'p nho^, du+o+`ng nhu+ ai cu~ng man ma'c
ca'i ta^m tra.ng Ly' Tu+? Ta^'n xu+a va` thanh tha?n nga^~m bo^'n ca^u
ke^. - ly' tu+o+?ng co^'t lo~i cu?a thie^`n pha'i Tru'c La^m : 
Co+ tra^`n la.c dda.o tuy` duye^n 
Co+ ta('c sang he^` kho^' ta('c mie^n 
Gia trung hu+~u ba?o hu+u ta^`m mu+'t 
DDo^'i ca'nh vo^ ta^m ma.c va^'n thie^`n 
(o+? ddo+`i vui dda.o tuy` duye^n 
He^~ ddo'i thi` a(n me^.t nghi? lie^`n 
Trong nha` co' ngo.c tho^i ti`m kie^'m 
DDo^'i ca?nh ta^m kho^ng cho+' ho?i thie^`n.) 
Cu~ng tre^n non Ye^n Tu+?, vi. hie^`n trie^'t the^' ky? XV, Nguye^~n
Tra~i, dda~ tu+`ng no^'i bu't ta^m su+. vo+'i ca?nh, vo+'i ngu+o+`i ddi
tru+o+'c : 
"Tre^n non Ye^n Tu+? cho`m cao nha^'t 
Tro+`i mo+'i canh na(m dda~ sa'ng tinh 
Vu~ tru. ma('t ddu+a ngoa`i bie^?n ca? 
No'i cu+o+`i ngu+o+`i o+? giu+~a tru+o+`i xanh 
Muo^n ha`ng gia'o ngo.c che ga`i cu+?a 
Bao da?i lu.a cha^u dda' ru? ma`nh 
Da^'u cu~ Nha^n To^n co`n va^~n dda^'y 
Tru`ng ddo^`ng tha^'y giu+~a a'ng quang minh 
Tu+` Ha` No^.i, ddoa`n chu'ng to^i ddi to+'i hai nga`y mo+'i he^'t khu
di ti'ch Ye^n Tu+?. Chu'ng to^i nghi? dde^m trong nha` nghi? chu`a Hoa
Ye^n. Na(`m tre^n giu+o+`ng ga.ch, su+o+ng nu'i te^ la.nh, gio' nu'i vi
vu't nhu+ ga^`n nhu+ xa, sa'ng tinh mo+ nghe chuo^ng chu`a nga^n vang
giu+~a kho^ng gian ti~nh la(.ng va` du+. buo^?i tu.ng nie^.m cu?a nha`
chu`a ban so+'m, ta^m ho^`n chu'ng to^i - nhu+~ng sinh vie^n dda pha^`n
"ddo^.c die^~n" ba mu+o+i tre^n ba mu+o+i nga`y ba lo^, qua^`n bo` -
nhu+ ti`m tha^'y mo^.t pha^`n chi'nh mi`nh bi. bo? que^n dda^u dda^y xa
nga'i. Va` khi' xuo^'ng nu'i, cuo^.c so^'ng ddo+`i thu+o+`ng u`a va`o
chu'ng to^i nhu+ nhu+~ng vie^n so?i ro+i xuo^'ng mo^.t gie^'ng nu+o+'c
kha'c, ta.o ra nhu+~ng tie^'ng vang kha'c... 

Nguye^~n Thu Hu+o+ng (K41 Du li.ch, DHKHXH & NV, Ha` No^.i)
Ta.p chi' sinh vie^n