[lit, soc] Mie^`n Nam Khai Pho'ng [1/3]

[AnHai Doan <anhai@cs.washington.edu>]

Ca'c ba'c,

Ba`i sau dda^y do mo^.t ngu+o+`i VN o+? n'c ngoa`i vie^'t, dda~ dda(ng 
tre^n mo^.t so^' die^~n dda`n lie^n quan to+'i VN va` ga^y ra nhie^`u 
tranh ca~i. To^i xin dda(ng la.i dda^y cho ca'c ba'c tham kha?o. 

Ba`i da`i, to^i se~ dda(ng da^`n. DDe^` nghi. ca'c ba'c ba`i na`y kho^ng 
forward ra kho?i VNSA. Xin ca?m o+n ca'c ba'c.

-----------------------
DDa^y la` pha^`n mo+? ba`i:

"Kho^ng pha?i chi? tu+` khi d-a^'t nu+o+'c chia d-o^i o+? vi~ tuye^'n 17 sau
Ho^.i nghi.  Gene`ve 1954 hoa(.c sau cuo^.c tho^'ng nha^'t na(m 1976, va^'n
d-e^` Nam Ba('c mo+'i d-u+o+.c d-a(.t ra trong ca'c sinh hoa.t chi'nh tri.,
xa~ ho^.i cu~ng nhu+ va(n ho.c nghe^. thua^.t. Na(m 1558 (1), khi Nguye^~n
Hoa`ng d-em gia d-i`nh va` qua^`n tha^`n va`o tra^'n Thua^.n Ho'a ga^y pha^n
tranh Tri.nh Nguye^~n, vie^.c pha^n bie^.t D-a`ng Trong D-a`ng Ngoa`i va` Nam
Ba('c d-a~ ba('t d-a^`u tu+` d-o'\. Ro^`i vo+'i tho+`i gian, vie^.c pha^n
bie^.t d-o' co' khi tra^`m tro.ng co' khi nhe.  nha`ng, nhu+ng d-e^'n tho+`i
hie^.n d-a.i, tie^'ng no'i cu?a mie^`n Nam hi`nh nhu+ d-a~ bi. la^'n a'p va`
theo thie^?n y', d-a^y la` mo^.t thie^.t ha.i cho ca? nu+o+'c Vie^.t Nam.
Chu'ng to^i co' mo^.t so^' quan sa't, xin d-u+o+.c d-o'ng go'p, kho^ng nha^'t
thie^'t vi` nhu+~ng tranh lua^.n da^n chu? ho'a o+?  trong nu+o+'c hie^.n
nay, ma` d-a~ tu+` la^u chu'ng to^i va^~n co' nhie^`u di.p tha^'y nhu+~ng
ba^'t co^ng, ngo^. nha^.n d-o' trong cuo^.c so^'ng da^n to^.c cu~ng nhu+
trong nhu+~ng sinh hoa.t va(n ho'a\."

Va` dda^y la` pha^`n ke^'t lua^.n cu?a ba`i na`y: 

"...Mo^.t "ne^`n va(n nghe^. minh ho.a" nha^.p ca?ng tu+` Ba('c phu+o+ng
kho^ng co' gi` d-a(.c sa('c cho d-e^'n khi co' chi'nh sa'ch D-o^?i Mo+'i
(1986).  Tu+` khi va(n nghe^. trong nu+o+'c d-u+o+.c co+?i tro'i du` tu+o+ng
d-o^'i va` sau mo^.t tho+`i gian ga.n lo.c gia? cha^n, mo^.t so^' nha` va(n
tho+ co' ta`i ba('t d-a^`u d-u+o+.c d-o^.c gia? trong cu~ng nhu+ ngoa`i
nu+o+'c bie^'t d-e^'n: Nguye^~n Huy Thie^.p, Pha.m thi. Hoa`i, Du+o+ng Thu
Hu+o+ng, Ba?o Ninh, Nguye^~n Kha('c Tru+o+`ng, vv. Mo^.t ca^u ho?i : Va(n
ho.c co+?i tro'i kho+?i sa('c d-o' co' kho^ng ne^'u kho^ng co' su+. tie^'p
xu'c tru+o+'c d-o' (du` bi. ca^'m) vo+'i va(n chu+o+ng "ngu.y" ? 

Ga^`n d-a^y o+? Vie^.t Nam co' nhu+~ng no^~ lu+.c ti`m hie^?u, nghie^n cu+'u
va(n ho.c mie^`n Nam tru+o+'c 1975 va` hie^.n tu+o+.ng xe't la.i phu.c ho^`i
danh du+. cho gia'o si~ D-a('c Lo^. va` Tru+o+ng Vi~nh Ky'\. 

Qua li.ch su+?, chu'ng ta tha^'y mie^`n Nam lu'c na`o cu~ng ti'ch cu+.c ra
tay che`o la'i con thuye^`n da^n to^.c theo va^.n nu+o+'c tro^i no^?i, khi
chi'nh tri. khi va(n ho.c, tho+`i ca^.n d-a.i cu~ng nhu+ hie^.n d-a.i va` ca?
nhu+~ng nga`y tru+o+'c ma('t. Nhu+ng co^ng lao go'p su+'c d-o' va^~n
thu+o+`ng bi. nhu+~ng ngu+o+`i to+'i tru+o+'c to+'i sau tie^'m co^ng, co' khi
vi` con ngu+o+`i mie^`n Nam qua' nga^y tho+ tin tu+o+?ng nhu+ng pha^`n lo+'n
vi` nhu+~ng anh chi. "Ca?" d-a~ qua' quen u+'c hie^'p, khu'c ruo^.t d-ang
lie^`n tha^n cu~ng bi. que^n mo^.t be^n. Mo^.t mie^`n Nam khai pho'ng, kho^ng
ma(.c ca?m va` co' nhie^`u ta`i su+'c d-o' ne^'u d-u+o+.c co^ng ba(`ng pha't
trie^?n, ne^'u d-u+o+.c li.ch su+. d-o^'i xu+?, thi` tu+o+ng lai va^.n ho^.i
chung cha('c cha('n se~ to^'t d-e.p ho+n. 

Trong hoa`n ca?nh thie^'u tho^'n ta`i lie^.u go^'c o+? ngoa`i nu+o+'c, chu'ng
to^i ghi la.i mo^.t so^' nha^.n xe't hy vo.ng se~ la` nhu+~ng go+.i y' d-o'ng
go'p cho nhu+~ng nghie^n cu+'u sa^u xa ho+n, vu+o+.t d-u+o+.c nhu+~ng ra`ng
buo^.c d-i.a phu+o+ng, chi'nh tri. hoa(.c y' thu+'c he^.\."
-----------------------------------------------

Happy reading and discussing, Ha?i.
---------------------------------

MIE^`N  NAM  KHAI - PHO'NG

* Nguye^~n Vy\-Khanh

I - MIE^`N NAM 

Kho^ng pha?i chi? tu+` khi d-a^'t nu+o+'c chia d-o^i o+? vi~ tuye^'n 17 sau
Ho^.i nghi.  Gene`ve 1954 hoa(.c sau cuo^.c tho^'ng nha^'t na(m
1976, va^'n d-e^` Nam Ba('c mo+'i d-u+o+.c d-a(.t ra trong ca'c sinh hoa.t
chi'nh tri., xa~ ho^.i cu~ng nhu+ va(n ho.c nghe^. thua^.t. Na(m 1558 (1),
khi Nguye^~n Hoa`ng d-em gia d-i`nh va` qua^`n tha^`n va`o tra^'n Thua^.n
Ho'a ga^y pha^n tranh Tri.nh Nguye^~n, vie^.c pha^n bie^.t D-a`ng Trong
D-a`ng Ngoa`i va` Nam Ba('c d-a~ ba('t d-a^`u tu+` d-o'\. Ro^`i vo+'i tho+`i
gian, vie^.c pha^n bie^.t d-o' co' khi tra^`m tro.ng co' khi nhe. nha`ng,
nhu+ng d-e^'n tho+`i hie^.n d-a.i, tie^'ng no'i cu?a mie^`n Nam hi`nh nhu+
d-a~ bi. la^'n a'p va` theo thie^?n y', d-a^y la` mo^.t thie^.t ha.i cho ca?
nu+o+'c Vie^.t Nam. Chu'ng to^i co' mo^.t so^' quan sa't, xin d-u+o+.c d-o'ng
go'p, kho^ng nha^'t thie^'t vi` nhu+~ng tranh lua^.n da^n chu? ho'a o+? trong
nu+o+'c hie^.n nay, ma` d-a~ tu+` la^u chu'ng to^i va^~n co' nhie^`u di.p
tha^'y nhu+~ng ba^'t co^ng, ngo^. nha^.n d-o' trong cuo^.c so^'ng da^n to^.c
cu~ng nhu+ trong nhu+~ng sinh hoa.t va(n ho'a\. 

Du` nhi`n du+o+'i la(ng ki'nh na`o d-i nu+~a, li.ch su+? cu~ng d-a~ ghi co^ng
ca'c Chu'a va` ca'c vua nha` Nguye^~n pha't trie^?n va` la`m lo+'n ma.nh
mie^`n Nam tu+` so^ng Gianh (Qua~ng Bi`nh) tro+? va`o\. Do d-o' kho^ng co'
gi` la. ne^'u da^n chu'ng mie^`n Nam u+u a'i trung tha`nh vo+'i vua nha`
Nguye^~n ho+n ngu+o+`i D-a`ng Ngoa`i va` trie^`u d-i`nh nha` Nguye^~n cu~ng
thie^n vi. mie^`n Nam ho+n.  Hoa`ng ha^.u va` hoa`ng phi trie^`u d-i`nh Hue^'
co' nhie^`u ngu+o+`i Nam va` ca'c co^ng tha^`n tu+` Ba('c ha` va`o la`m quan
co' ngu+o+`i bi. ky` thi. -- thi ha`o Nguye^~n Du la` mo^.t trong so^' ca'c
na.n nha^n d-o'\. Nhu+ng d-e^'n d-a^`u the^' ky? XX, hie^.n tu+o+.ng co'
tho+`i ngu+o+.c ha(?n vo+'i so^' quan la.i khoa ba?ng Ba('c ha` d-o^ng d-a?o
nhu+ng ti'nh tro.ng Nam vu+`a no'i va^~n d-o'ng vai quan tro.ng. 

Mie^`n Nam d-a^'t mo+'i, thie^n nhie^n tru` phu' d-a~ khie^'n cho con
ngu+o+`i khai pho'ng, co+?i mo+? ho+n va` tu+o+ng d-o^'i i't co' chuye^.n
ke`n cu+.a nhau vi` nhu+~ng ca'i kho^ng d-a'ng. D-a^'t D-a`ng Trong kho+?i
du+.ng vo+'i nhu+~ng ngu+o+`i ba^'t ma~n, ba^'t phu`ng tho+`i hoa(.c kho^ng
so^'ng d-u+o+.c o+? mie^`n Ngoa`i (ca'c chu'a Nguye^~n, D-a`o duy Tu+`, ...)
va` cu~ng d-a~ d-o'n nha^.n nhie^`u con cha'u nha` Minh d-e^'n xin di tru',
ho^.i nha^.p va`o nhu+~ng mie^`n Tra^'n Bie^n (Gia?n Pho^', Bie^n Ho`a), Ha`
Tie^n, Phie^n Tra^'n (Gia D-i.nh), D-e^` Nga.n (Cho+. Lo+'n), Long Ho^` (My~
Tho); con cha'u ho. d-a~ Vie^.t ho'a va` d-a~ d-o'ng go'p va`o vie^.c khai
tha'c nhu+~ng vu`ng co`n hoang so+ d-o' va` pha't trie^?n ca? mie^`n Nam
na`y\. Nhu+~ng Tri.nh Hoa`i D-u+'c, Ma.c Cu+?u, ... d-a~ la` nhu+~ng thi' du.
d-ie^?n hi`nh. 


Cu~ng vo+'i tinh tha^`n khai pho'ng d-o' va` vi` hoa`n ca?nh li.ch su+?,
mie^`n Nam d-a~ tie^'p nha^.n va(n ho'a Ta^y phu+o+ng so+'m ho+n mie^`n
ngoa`i du` mie^`n Ngoa`i d-a~ tie^'p xu'c vo+'i thu+o+ng thuye^`n Ta^y
phu+o+ng so+'m ho+n. Pha?i d-o^'i kha'ng vo+'i ngoa.i xa^m va` a?nh hu+o+?ng
kho^ng the^? tra'nh cu?a mo^.t thu+' va(n minh kha'c, mie^`n Nam d-a~ tie^'p
nha^.n nhu+ng chu? d-o^.ng vie^.c to^?ng ho+.p, do d-o' mo+'i co' nhu+~ng
bo^.c pha't ma.nh me~ tinh tha^`n da^n to^.c, nhu+~ng no^~ lu+.c ba?o to^`n
va(n ho'a, d-a.o ly' da^n to^.c, nhu+~ng to^n gia'o to^?ng ho+.p nhu+ Cao
D-a`i, Pha^.t gia'o Hoa? Ha?o\. 

Do d-o' kho^ng la. gi` khi tha^'y nhu+~ng phong tra`o, khuynh hu+o+'ng d-o`i
da^n chu? pha't sinh o+? mie^`n Nam so+'m ho+n. Tu+` 1906 d-a~ co' phong
tra`o Minh Ta^n co^ng nghe^. va` ca?i lu+o+ng no^ng nghie^.p do Tra^`n Cha'nh
Chie^'u chu? bu't to+` No^ng Co^? Mi'n D-a`n kho+?i xuo+'ng (2). Phan Bo^.i
Cha^u sau khi va`o Nam va^.n d-o^.ng cho^'ng Pha'p, d-a~ soa.n Ai Ca'o Nam
Ky` Phu. La~o (1907) d-e^? pha't d-o^.ng phong tra`o D-o^ng du la` cu~ng
nha('m va`o d-o^`ng ba`o trong Nam tru+o+'c. 

Ve^` va(n ho.c Ha'n No^m, D-a`o Duy Tu+` bo? d-a^'t Ba('c va`o Nam la`m
nhu+~ng ba`i tho+ d-a^`u tie^n cu?a D-a`ng Trong, va` d-e^'n the^' ky? XVIII
mie^`n d-a^'t mo+'i d-a~ co' nhu+~ng d-o'ng go'p d-a(.c sa('c. D-a^`u the^'
ky? XVIII, Nguye^~n Hu+~u Ha`o vie^'t Truye^.n Song Tinh, la` ta'c pha^?m
va(n ho.c da`i ho+i d-a^`u tie^n cu?a mie^`n d-a^'t mo+'i va` cu~ng la`
tie^?u thuye^'t va(n va^`n d-a^`u tie^n cu?a Vie^.t Nam -- ra^'t la^u
tru+o+'c Truye^.n Kie^`u, Chinh Phu., Cung Oa'n Nga^m Khu'c va` Lu.c Va^n
Tie^n. Sau d-e^'n co' Nguye^~n Cu+ Trinh vo+'i Sa~i Va~i (1750). 

D-e^'n tho+`i ca^.n d-a.i, chi'nh mie^`n Nam la` d-a^'t na^?y ma^`m, ba('t
go^'c cu?a ba'o chi', tie^?u thuye^'t va(n xuo^i va` ca? phong tra`o Tho+
Mo+'i ma` ca'c sa'ch va(n ho.c su+? xua^'t ba?n tu+` ho+n nu+?a ba'n the^'
ky? nay thu+o+`ng bo? qua hoa(.c d-a'nh gia' kho^ng d-u'ng mu+'c. Tha^.t
va^.y, nhu+~ng D-o^ng Du+o+ng, Nam Phong ta.p chi', nhu+~ng To^' Ta^m, Tu+.
Lu+.c Va(n d-oa`n, nhu+~ng ngo^i sao Pha.m Quy`nh, Nha^'t Linh, The^' Lu+~,
Xua^n Die^.u, Nguye^~n Va(n To^', vv.. d-a~ la`m lu mo+` nhu+~ng Tru+o+ng
Vi~nh Ky', Huy`nh Ti.nh Cu?a, Nguye^~n Cha'nh Sa('t, Ho^` Bie^?u Cha'nh, Le^
Tho. Xua^n, vv. O+? Sa`i Go`n va` Ha` No^.i va`o tha^.p nie^n 1960 mo+'i co'
nhu+~ng co+ quan nghie^n cu+'u ve^` Vie^.t Nam ho.c (ta^.p san Nghie^n cu+'u
Vie^.t Nam cu?a nha` Tri`nh Ba`y, E'tudes vietnamiennes cu?a Ha` No^.i);
nhu+ng co' bie^'t d-a^u ra(`ng na(m 1883 o+? Sa`i Go`n d-a~ co' ho^.i D-o^ng
du+o+ng ho.c nhu+ng chu? ye^'u la` Vie^.t Nam ho.c. Nhie^`u bo^. sa'ch kha?o
cu+'u ba(`ng tie^'ng Vie^.t va` Pha'p va(n cu?a Tru+o+ng Vi~nh Ky' d-a~
d-u+o+.c xua^'t ba?n nhu+ D-a.i Nam Tam Tha^.p Nhu+'t Ti?nh Tha`nh D-o^,
Souvenirs historiques sur Saigon et ses environs, Dictionnaire Biographique
Annamite, Produits de l'Annam, vv . Co' the^? no'i Tru+o+ng Vi~nh Ky' la`
nha` Vie^.t Nam ho.c d-a^`u tie^n va^.y ! 

Ve^` ba'o chi', na(m 1865, trong khi mie^`n Ngoa`i co`n chi`m d-a('m trong
sa'ch vo+? To^'ng Nho, mie^`n Nam d-a~ co' to+` Gia D-i.nh Ba'o d-u+o+.c xem
la` to+` ba'o d-a^`u tie^n ba(`ng chu+~ quo^'c ngu+~\. So^' 1 ra ma('t nga`y
15 tha'ng 4 na(m 1865 (3). Lu'c d-a^`u la` mo^.t thu+' co^ng ba'o cu?a chi'nh
quye^`n thu+.c da^n Pha'p, nhu+ng tu+` 1869 Tru+o+ng Vi~nh Ky' d-u+o+.c cu+?
la`m Cha'nh to^?ng ta`i va` Huy`nh Ti.nh Cu?a la`m chu? bu't, Gia D-i.nh Ba'o
d-u+o+.c the^m pha^`n truye^`n ba' chu+~ quo^'c ngu+~, khuye^'n khi'ch du`ng
thu+' chu+~ na`y d-e^? vie^'t ba'o vie^'t va(n, co^? d-o^.ng cho lo^'i ho.c
mo+'i\. Vo^ ti`nh, Gia D-i.nh Ba'o d-a~ d-o'ng vai tro` truye^`n ba' ca'i
ve^` sau go.i la` va(n ho.c chu+~ quo^'c ngu+~\. 

Na(m 1888, Tru+o+ng Vi~nh Ky' xua^'t ba?n ta.p chi' Tho^ng Loa.i Kho'a Tri`nh
vo+'i mu.c d-i'ch co^? d-o^.ng phong ho'a cu~, pho^? bie^'n va(n ho'a da^n
to^.c ke^? ca? va(n tho+ cho^'ng Pha'p cu?a Nguye^~n D-i`nh Chie^?u, Nguye^~n
Tri Phu+o+ng, Bu`i Hu+~u Nghi~a\. 

Sau d-o' co' to+` Phan Ye^n Ba'o do Die^.p Va(n Cu+o+ng la`m chu? bu't xua^'t
hie^.n na(m 1898, nhu+ng chi? ra d-u+o+.c ba?y so^' thi` bi. toa`n quye^`n
Paul Doumer ra sa('c li.nh ca^'m lu+u ha`nh. Phan Ye^n Ba'o la` to+` ba'o
d-a^`u tie^n trong li.ch su+? ba'o chi' Vie^.t Nam bi. nha` ca^`m quye^`n
ca^'m vi` ba`i vie^'t co' ti'nh ca'ch chi'nh tri.\. 
 
Ca'c to+` D-o^ng Du+o+ng ta.p chi' (1913-1917), Nam Phong Ta.p Chi'
(1919-1934) d-a~ d-o'ng go'p la`m lo+'n ma.nh ne^`n ba'o chi' va` va(n ho'a
VN. Tuy nhie^n pha?i d-o+.i d-e^'n na(m 1905, o+? Ba('c mo+'i tha^'y co'
D-a.i Vie^.t Ta^n Ba'o la` to+` ba'o d-a^`u tie^n ba(`ng chu+~ quo^'c ngu+~
(va` chu+~ Ha'n). Co' the^? no'i mo^.t ca'ch to^?ng qua't sinh hoa.t va(n
ho'a ba(`ng chu+~ quo^'c ngu+~ o+? hai mie^`n Ba('c va` Trung xua^'t hie^.n
40 na(m sau Nam ky`, d-a^'t thuo^.c d-i.a; va` ba'o chi' d-a~ d-o'ng mo^.t
vai tro` ra^'t quan tro.ng vi` ca'c co+ quan na`y d-a~ la` d-a^'t na^?y ma^`m
va` pha't trie^?n cu?a ca'c bo^. mo^n va(n ho.c kha'c. 

Phong tra`o Tho+ Mo+'i cu~ng d-a~ pha't xua^'t tu+` Sa`i Go`n. Tre^n to+`
Phu. Nu+~ Ta^n Va(n tu+` tha'ng 7-1933, ba` Nguye^~n Thi. Kie^n d-a~ la`m
tho+ va` die^~n thuye^'t, d-o^'i cha^'t va` bu't chie^'n d-e^? co^? d-o^.ng
gia?i pho'ng thi ca kho?i nhu+~ng ra`ng buo^.c cu?a nie^m lua^.t tho+
D-u+o+`ng tho+ No^m. Cu~ng tre^n ta.p chi' na`y, Phan Kho^i d-a~ d-o'ng go'p
cho vie^.c pha't huy Tho+ Mo+'i va` o^ng d-a~ d-e^? d-o+`i vo+'i ba`i Ti`nh
Gia`\. Nhu+ng nhu+~ng ba`i khai pha'o cho Tho+ Mo+'i la.i la` nhu+~ng ba`i
"Con nha` tha^'t nghie^.p", "Ti`nh tha^m", "Thi nha^n vo+'i khoa ho.c" cu?a
Ho^` Va(n Ha?o ma` sau d-o' d-a~ kho^ng he^` d-u+o+.c ca'c nha` va(n ho.c
su+? nha('c to+'i\. 

[end of part I]
=====================================================================