[lit, soc] Mie^`n Nam Khai Pho'ng [2/3]

[AnHai Doan <anhai@cs.washington.edu>]

DDe^` nghi. ca'c ba'c ba`i na`y kho^ng forward ra kho?i VNSA. Xin ca?m 
o+n ca'c ba'c. 

Ha?i.
-------------------------

II - Mo^.T Ne^`N Va(N Ho.C Tie^`N-PHONG :
 
1. Ne^'u ti`m hie^?u va(n ho.c VN hie^.n d-a.i qua d-a so^' ca'c sa'ch bie^n
kha?o tru+o+'c nay, nhie^`u ngu+o+`i se~ va^~n nghi~ cuo^'n tie^~u thuye^'t
d-a^`u tie^n d-u+o+.c vie^'t ba(`ng chu+~ quo^'c ngu+~ la` "To^' Ta^m" cu?a
Hoa`ng Ngo.c Pha'ch hoa(.c "Qua? Du+a D-o?"  cu?a Nguye^~n Tro.ng Thua^.t.
Nhu+ng "To^' Ta^m" du+o+.c ho. Hoa`ng vie^'t va`o na(m 1922, du+o+.c nha` Nam
ky' xua^'t ba?n na(m 1925, "Qua? Du+a D-o?" d-u+o+.c gia?i Ho^.i Khai Tri'
Tie^'n D-u+'c na(m 1925. Nho'm Tra^`n Va(n Gia'p trong "Lu+o+.c Truye^.n Ca'c
Ta'c Gia" (4) d-a~ kha'm pha' ra tru+o+'c "To^' Ta^m" d-a~ co' hai cuo^'n
tie^?u thuye^'t -- "Ca`nh Hoa D-ie^?m Tuye^'t" (1921) va` "Cuo^.c Tang
Thu+o+ng" (1923) cu?a D-a(.ng Tra^`n Pha't -- nhu+ng ca'c o^ng la.i kho^ng
d-i xa ho+n trong vie^.c truy ti`m go^'c ga'c tie^?u thuye^'t Vie^.t Nam.
Ca'c o^ng co' no'i d-e^'n nhu+~ng "U Ti`nh Lu.c", "Chu'a Ta`u Kim Quy",
"Lo^~i Bu+o+'c Phong Tra^`n", "Oan Kia Theo Ma~i", nhu+ng vie^.n co+' ra<`ng
sa'ch ba'o tha^'t la.c kho^ng bie^'t no^.i dung ra sao, chu+' "ca'i te^n cu?a
no' cu~ng d-a~ no'i le^n pha^`n na`o ti'nh la~ng ma.n cu?a truye^.n". Ve^`
the^? truye^.n nga('n, ca'c sa'ch va(n ho.c va^~n cho Nguye^~n Ba' Ho.c va`
Pha.m Duy To^'n la` nhu+~ng nha` vie^'t truye^.n nga('n ti! e^`n phong. 

D-i ngu+o+.c gio`ng li.ch su+?, cuo^'n "tie^?u thuye^'t" va(n xuo^i va`
ba(`ng chu~ quo^'c ngu+~ d-a^`u tie^n du+o+.c vie^'t va`o na(m 1886 va`
d-u+o+.c xua^'t ba?n va`o na(m 1887 la` "TRUYe^.N THA^`Y LAZARO PHIE^`N",
ta'c gia? la` P.J.B. Nguye^~n Tro.ng Qua?n. Du` chi? go^`m 28 trang (5),
kho^? 12 x 19 cm, ta'c pha^?m d-a~ co' d-u~ tie^u chua^?n cu?a mo^.t tie^?u
thuye^'t: mo^.t ca^u chuye^.n lie^n tu.c, ti`nh tie^'t ga^y ca^'n, co' pha^n
ti'ch ta^m ly', d-o^'i thoa.i, nha^n va^.t co' ca' ti'nh. Vai chi'nh la`
mo^.t ngu+o+`i d-a`n o^ng qua' ghen tha`nh mu` qua'ng, ba^'t co^ng vo+'i
ngu+o+`i ye^u\. 

Nguye^~n Tro.ng Qua?n la` ho.c tro` va` sau tha`nh con re^? cu?a Tru+o+ng
Vi~nh Ky', ho.c trung ho.c o+? Lyce'e d'Alger (Ba('c Phi) cu`ng lo+'p vo+'i
Die^.p va(n Cu+o+ng va` Tru+o+ng Minh Ky', sau ve^` nu+o+'c la`m hie^.u
tru+o+?ng o+? Sa`igo`n. Ngoa`i truye^.n no'i tre^n, o^ng co`n vie^'t hai
cuo^'n "Truye^.n bo^'n anh Cha`-va`" cu`ng truye^.n ta^`m pha`o cha(?ng ne^n
d-o.c va` "Kim Vo.ng Phu truye^.n" nhu+ng co' the^? chu+a bao gio+` xua^'t
ba?n vi` kho^ng tha^'y da^'u ve^'t. O^ng d-a~ co^.ng ta'c vie^'t ba`i cho
to+` Gia D-i.nh Ba'o va` minh ho.a ca'c sa'ch nhu+ "Phan Ye^n Ngoa.i Su+?
Tie^'t Phu. Gian Trua^n" (1910) cu?a Tru+o+ng Duy Toa?n.  Ha~y d-o.c d-oa.n
mo+? d-a^`u truye^.n : 

" Ai xuo^'ng Ba` Ri.a, ma` co' d-i ngang qua da^'t tha'nh o+? trong ca't ta.i
la`ng Phu+o+'c Le^~, thi` to^i xin bu+o+'c vo^ d-a^'t tha'nh a^'y, kie^'m
ca'i mo^` co' ca^y tha'nh gia' ba(`ng va'n, so+n nu?a d-en nu+?a tra('ng,
ga^`n mo^.t be^n nha` tho+` nhu+~ng ke? Tu+? d-a.o ma` tha(m mo^` a^'y ke?o
to^.i nghie^.p ! Vi` d-a~ hai na(m nay kho^ng ai tha(m vie^'ng, kho^ng ai
ma`ng ngo' to+'i\. 

"Mo^` d-o' la` mo^` mo^.t tha^`y d-a~ chi.u lu+o+ng ta^m mi`nh ca('n ru+'t
d-a~ mu+o+`i na(m, ba^y gio+` mo+'i d-a(.ng na(`m ye^n no+i a^'y\. 

"To^i xin phe'p thua^.t la.i truye^.n to^i d-a~ ga(.p tha^`y a^'y va` la`m
sao tha^`y a^'y d-a~ to? chuye^.n mi`nh ra cu`ng to^i, nhu+ sau na`y\." (6)

Mo^.t d-oa.n d-o^'i thoa.i : 

"To^i vo^ nha` tha^'y ba.n to^i d-ang ba('c mo^.t ca'i sie^u tre^n be^'p,
thi` to^i ho?i ra(`ng : "Mi`nh sa('c gi` d-o' va^.y\?". Ba.n to^i tra? lo+`i
ra(`ng : "Ba bo^'n bu+~a ra`y no' ba('t to^i ho du+~ qua', cho ne^n khan
tie^'ng ; to^i sa('c thu+? la' nguye^.t ba.ch vo+'i chanh uo^'ng coi co'
bo+'t cha(ng ?" 

"To^i la`m thinh, kho^ng no'i gi`, cu+' cu'i xuo^'ng ma` ngo' ca'i sie^u
luo^n. To^i ngo' ca'i sie^u, thi` tha^'y ca'i na('p no' nha?y le^n nha?y
xuo^'ng du+o+`ng nhu+ muo^'n mo+`i to^i bo? na('m bo^ng trong kha(n vo^ d-o'
va^.y\. Vu+`a khi a^y ba.n to^i le^n nha` tre^n a(n tra^`u, thi` to^i la.i
do+? na('p sie^u le^n bo? na('m bo^ng a^'y vo^\." 

Lazaro^ Phie^`n cu+o+'i vo+. xong (Phie^`n go.i vo+. la` "ba.n to^i"), thi`
d-u+o+.c cu+?  d-i la`m tho^ng ngo^n o+? Ba` Ri.a, do d-o' pha?i xa nha`\.
No+i d-a^y, co' mo^.t co^ vo+.  "An Nam" cu?a mo^.t o^ng quan ta^y ba.n
nhie^`u la^`n quye^'n ru~ Phie^`n kho^ng d-u+o+.c do d-o' vie^'t thu+ ro+i
du+.ng chuye^.n vo+. Phie^`n o+? que^ nha` ngoa.i ti`nh. Phie^`n ghen mu`
qua'ng quye^'t tru+`ng tri. d-o^i "gian phu da^m phu.". Sau khi da`n xe^'p
ba('n la^`m d-e^? gie^'t Lie^~u -- ngu+o+`i o^ng tu+o+?ng la` ti`nh d-i.ch,
Phie^`n ti`m mua bo^ng co? d-o^.c cu?a ngu+o+`i Mo.i va` bo? va`o sie^u sa('c
thuo^'c d-e^? gie^'t vo+. qua d-oa.n va(n vu+`a tri'ch o+? tre^n. 

Vo+. tha^`y Phie^`n kho^ng che^'t lie^`n, nhu+ng lie^.t giu+o+`ng ca? na(m
tro+`i\. D-a^y la` d-oa.n ta? tru+o+'c khi che^'t: 

"Khi ca'c chu+'c d-e^'n d-o.c kinh cu`ng ke^u chu'a d-a(.ng ho^`i la^u, thi`
d-o^`ng ho^` d-a'nh ba gio+` sa'ng. Khi a^'y ba.n to^i ba('t tay to^i ma`
ke'o tay to^i la.i mo^.t be^n mie^.ng ma` no'i ra(`ng: "To^i bie^'t vi` la`m
sao ma` to^i pha?i che^'t, song to^i cu~ng xin chu'a thu+' tha cho tha^`y".
No'i ro^`i la`m thinh cho d-e^'n bo^'n gio+` thi` linh ho^`n ra kho?i xa'c"
Vo+. che^'t, Lazaro^ xin D-u+'c cha d-i tu o+? Ta^n d-i.nh. Sau d-o' Phie^`n
nha^n mo^.t buo^?i ve^` tha(m la.i Ba` Ri.a thi` nha^.n d-u+o+.c thu+ thu'
to^.i cu?a ngu+o+`i d-a`n ba` vo+. quan ta^y trong d-o' co' d-oa.n : 

"... Khi tha^`y xuo^'ng la`m tho^ng ngo^n ta.i Ba` Ri.a, thi` to^i la.i d-em
lo`ng thu+o+ng tha^`y mo^.t ca'ch ra^'t la. lu`ng la('m...  To^i mo+'i vie^'t
hai ca'i tho+ gia? chu+~ tha^`y Lie^~u ma` sai ngu+o+`i d-em gia^'u hai ca'i
thu+ a^'y no+i a'o ba.n tha^`y, ro^`i to^i gu+?i mo^.t ca'i tho+ kha'c cho
tha^`y ma` ca'o gian hai ngu+o+`i nho+n d-u+'c a^'y". 

Co' le~ ho^'i ha^.n da`y vo`, ma^'y tha'ng sau d-o' thi` Lazaro^ Phie^`n
che^'t. 

"Tha^`y Lazaro^ Phie^`n Truye^.n" cho tha^'y ta'c gia? chi.u nhie^`u a?nh
hu+o+?ng cu?a tie^?u thuye^'t Pha'p, ke^? ca? ca'ch vie^'t tie^'ng Vie^.t.
No^.i dung pha^n ti'ch ta^m ly', ta? d-o+`i so^'ng no^.i ta^m, su+. ho^'i
ha^.n. Ke^'t ca^'u va` tha('t mo+? ca^u chuye^.n bi. a?nh hu+o+?ng tie^?u
thuye^'t Pha'p, lu'c d-o' ha~y co`n xa la. vo+'i ngu+o+`i d-o.c. Ca'c nha^n
va^.t la.i chi? la` nhu+~ng ngu+o+`i thu+o+`ng ma` kho^ng pha?i la` nhu+~ng
anh hu`ng lie^.t nu+~ nhu+ chi'nh ta'c gia? d-a~ gio+'i thie^.u trong ba`i
Tu+.a ra(`ng nhu+~ng truye^.n anh hu`ng ha`o kie^.t "... d-o+`i nay cha(?ng
co`n nu+~a\. Bo+?i d-o' to^i mo+'i gia'm ba`y d-a(.t mo^.t truye^.n d-o+`i
na^`y la` su+. thu+o+`ng co' tru+o+'c ma('t ta luo^n, nhu+ va^.y thi` se~ co'
nhie^`u ngu+o+`i se~ la^'y lo`ng vui ma` d-o.c; ke? thi` cho quen ma(.t
chu+~, ngu+o+`i thi` cho d-a(.ng gia?i phie^`n mo^.t gia^y ...". 

Truye^.n d-a~ bi. que^n la~ng co' the^? co' ly' do to^n gia'o: te^n ta'c gia?
PJB Nguye^~n Tro.ng Qua?n va` tu+.a sa'ch de^~ bi. la^`m la` "sa'ch d-a.o",
nha^'t la` khi d-oa.n mo+? d-a^`u d-u+a ngu+o+`i d-o.c va`o nghi~a trang cac
tha'nh tu+? d-a.o\. Mo^.t te^n ta'c gia?, mo^.t tu+.a truye^.n nhu+ va^.y
d-a~ de^~ bi. ca'c nha` vie^'t va(n ho.c su+? kho^ng do^`i da`o ta`i lie^.u
bo? que^n. 

Truye^.n kho^ng d-u+o+.c nhie^`u nha` va(n ho.c su+? tru+o+'c nay nha('c
to+'i, va` su+.  d-o'ng go'p cu?a ta'c gia? Nguye^~n Tro.ng Qua?n d-a~ kho^ng
d-u+o+.c d-a'nh gia' co^ng ba(`ng. Mi?a mai ho+n nu+~a, khi vie^'t truye^.n
na`y, ta'c gia? cho bie^'t o^ng d-a~ thu+.c hie^.n "mo+ u+o+'c cho xu+' Nam
ky` tha^n ye^u cu?a chu'ng ta mo^.t tu+o+ng lai cho'i ra.ng a'nh sa'ng,
tie^'n bo^. va` va(n minh" (Tu+.a). No'i nhu+ Ba(`ng Phong, o^ng la` mo^.t
ta'c gia? co^ d-o+n kho+ng co' ba.n d-o^`ng ha`nh trong the^? loa.i cu?a
mi`nh -- tu+'c tie^?u thuye^'t, cho d-e^'n mo^.t na(m tru+o+'c khi qua d-o+`i
(1911); lu'c a^'y mo+'i co' Tra^`n Nhu+.t Tha(ng tu+'c Tra^`n Cha'nh Chie^'u
vo+'i "Hoa`ng To^' Anh ha`m oan" d-u+o+.c xua^'t ba?n (7). Bu`i D-u+'c Ti.nh
la` nha` nghie^n cu+'u d-a^`u tie^n chu+'ng minh gia' tri. cu?a ta^.p
truye^.n na`y trong "Pha^`n D-o'ng Go'p cu?a Va(n ho.c Mie^`n Nam:  Nhu+~ng
Bu+o+'c D-a^`u Cu?a Ba'o Chi', Tie^?u Thuye^'t Va` Tho+ Mo+'i", xua^'t ba?n
ta.i Sa`i go`n tha'ng 1-1975 nhu+ng co' le~ vi` bie^'n co^' 30-4, sa'ch cu?a
o^ng d-a~ kho^ng d-u+o+.c pho^? bie^'n (8). 

D-e^'n na(m 1988, ca'c o^ng Ta^`m Vu, Nguye^~n va(n Trung va` Nguye^~n va(n Y
qua ba`i "Va(n ho.c chu+~ quo^'c ngu+~ o+? Sa`i Go`n-Gia D-i.nh cuo^'i the^'
ky? 19, d-a^`u the^' ky? 20" (9) d-a~ xa'c d-i.nh la.i su+. d-o'ng go'p na`y
cu?a ta'c gia? Nguye^~n Tro.ng Qua?n. Tie^'p theo co' Nguye^~n Q. Tha('ng
xua^'t ba?n Tie^'n Tri`nh Va(n Nghe^. Mie^`n Nam (1990) la` mo^.t no^~ lu+.c
la`m sa'ng to? vai tro` va(n ho.c no+i vu`ng d-a^'t mo+'i\. Sau d-o' ca'c
o^ng Nguye^~n Hue^. Chi (10), The^' Uye^n (11) va` ca? gia'o su+ Nguye^~n
Va(n Trung (12) khi ra ngoa`i nu+o+'c theo d-o' ma` pho^? bie^'n the^m. 

Truye^.n "Tha^`y Lazaro^ Phie^`n" va`o tho+`i d-ie^?m ra d-o+`i d-a~ qua'
mo+'i, ngu+o+`i d-o.c ba^'y gio+` va^~n thi'ch thu+o+?ng thu+'c truye^.n
vie^'t theo the^? tho+ thu+o+`ng la` lu.c ba't nhu+ "Tho+ Ca^.u Hai Mie^ng",
"Tho+ Sa'u Tro.ng", "Tho+ Nam ky`", hoa(.c vie^'t va(n co' va^`n co' d-o^'i
nhu+ "Hoa`ng To^' Anh Ha`m Oan" (1910) cu?a Tra^`n Thie^n Trung tu+'c Tra^`n
Cha'nh Chie^'u\. Rie^ng Ho^` Bie^?u Cha'nh d-a~ vie^'t "U Ti`nh Lu.c" (vie^'t
na(m 1909 nhu+ng xua^'t ba?n va`o 1913), mo^.t truye^.n tho+ da`i 1790 ca^u
vo+'i cu`ng d-e^` ta`i nhu+ truye^.n cu?a Nguye^~n Tro.ng Qua?n nhu+ng
ngu+o+`i d-a`n o^ng tro+?  ve^` la.i nha` o+? d-oa.n ke^'t. Pha?i d-o+.i
d-e^'n nhu+~ng na(m 1920 mo+'i tha^'y co' nhu+~ng ta'c pha^?m tie^?u thuye^'t
ba(`ng va(n xuo^i theo con d-u+o+`ng "Truye^.n Tha^`y Lazaro^ Phie^`n" nhu+
"Kim tho+`i di. su+?" (d-a(ng ba'o Co^ng lua^.n ba'o tu+` tha'ng 10-1917,
xua^'t ba?n 1921) cu?a Bie^'n Ngu~ Nhy (tu+'c Nguye^~n Bi'nh) va` "Oan Kia
Theo Ma~i" (tu+'c "32 D-e^m Ho^` Ca?nh Tie^n tu+. thua^.t",1922) cu?a Le^
Hoa(`ng Mu+u (13). 

Mie^`n Nam sau d-o' d-a~ tra`n nga^.p nhu+~ng tie^?u thuye^'t ta^m ly' xa~
ho^.i, "nghi~a hie^.p", "ky` ti`nh" cu?a ca'c ta'c gia? Nguye^~n Cha'nh
Sa('t, Le^ Hoa(`ng Mu+u, Tru+o+ng Duy Toa?n, vv; mie^`n Ba('c cu~ng xua^'t
hie^.n nhu+~ng tie^?u thuye^'t lua^n ly' a'i ti`nh -- "Ca`nh Hoa D-ie^?m
Tuye^'t", "Tra^`n Ai Tri Ky?", va` la^m ly -- "Tuye^'t Ho^`ng le^. su+?" cu?a
Tu+` Tra^?m A' do Mai Khe^ di.ch; sau d-o' "To^' Ta^m" mo+'i ra ma('t d-o^.c
gia? ma` no^.i dung d-a~ bi. a?nh hu+o+?ng ro~ re^.t cu?a "Tuye^'t Ho^`ng
le^. su+?"\. 

Mo^.t d-ie^?m kha'c i't ai nha('c to+'i, d-o' la` trong khi ngoa`i Ba('c
xua^'t hie^.n nhu+~ng truye^.n tie^?u thuye^'t la^m ly bi d-a't cu?a Tu+`
Tra^?m A' hoa(.c mo^ pho?ng theo ga^y a?nh hu+o+?ng ra^'t tai ha.i (bi quan
ye^'m the^', di.ch tu+. tu+?), thi` cu`ng lu'c d-o' mo^.t so^' nha` va(n
mie^`n Nam d-a~ xua^'t ba?n nhu+~ng tie^?u thuye^'t li.ch su+? nhu+ "Phan
Ye^n Ngoa.i Su+? Tie^'t Phu. Gian Trua^n" (1910) cu?a Tru+o+ng Duy Toa?n,
"Oa'n Ho^`ng Qua^`n Phu`ng Kim Hue^" (1920) cu?a Mo^.ng Hue^ La^`u (tu+'c Le^
Hoa(`ng Mu+u), "Gio.t Ma'u Chung Ti`nh To`ng D-i`nh Tha?m Ki.ch" cu?a Ta^n
Da^n Tu+? (14), "Le^ Trie^`u Ly' Thi. va` Tie^`n Le^ Va^.n Ma.t" cu?a Pha.m
Minh Kie^n. Di~ nhie^n nhu+~ng truye^.n vo+'i d-e^` ta`i li.ch su+? na`y ga^y
tinh tha^`n ti'ch cu+.c va` ye^u nu+o+'c. 


D-a(.c bie^.t la` truye^.n "Gio.t Ma'u Chung Ti`nh" xua^'t ba?n va`o khoa?ng
1920, ke^? chuye^.n Vo~ D-o^ng So+ con Vo~ Ta'nh, sau khi cha tua^~n tie^'t
quye^'t chi' ho.c vo~, ga'c mo^.t be^n ti`nh duye^n vo+'i Thu Ha` d-e^? ra
ta^.n D-o^ng Kinh (tu+'c Ha` No^.i) du ho.c.  Sau D-o^ng So+ ra ma('t "Ba('c
ky` To^?ng tra^'n Le^ Qua^.n co^ng cha'nh phu?" (tu+'c Le^ va(n Duye^.t)
d-u+o+.c cu+? d-i de.p ha?i kha^'u o+? ngoa`i kho+i Ha?i Du+o+ng ro^`i la.i
d-u+o+.c cu+? "ngu+. tie^`n ho^. gia'" le^n La.ng So+n d-a'nh gia(.c Ma~n
Thanh va` d-a~ hy sinh d-e^? ta.o chie^'n tha('ng cho qua^n nha`\. Thu Ha`
d-a~ d-e^'n be^n linh cu+~u cha`ng va` tu+. sa't vo+'i chi'nh thanh giu+o+m
cu?a ngu+o+`i ye^u\. Ke^'t truye^.n kha'c ha(?n nhu+~ng tie^?u thuye^'t
tho+`i thu+o+.ng ye^'m the^' no'i tre^n. 

2. Tie^?u thuye^'t Vie^.t Nam hie^.n d-a.i d-u+o+.c vu+~ng cha('c nhu+ nga`y
nay cu~ng la` nho+` su+. d-o'ng go'p cu?a ca'c ta'c gia? mie^`n Nam nhu+ Le^
Hoa(`ng Mu+u (1879-1941, ta'c gia? ba?y tie^?u thuye^'t va` truye^.n),
Nguye^~n Cha'nh Sa('t (1869-1947, ta'c gia? 10 tie^?u thuye^'t ly' tu+o+?ng,
trinh tha'm, ta^m ly' va` nghi~a hie^.p), Ho^` Bie^?u Cha'nh (1885-1958,
tho+`i 1912-1931 d-a~ xua^'t ba?n 18 ta'c pha^?m tie^?u thuye^'t, ca? su+.
nghie^.p go^`m tre^n 70 ta^.p truye^.n nga('n va` tie^?u thuye^'t), Phu'
D-u+'c (1901-1970, co' ta'm tie^?u thuye^'t xua^'t ba?n tu+` 1926-1931 ma`
no^~i tie^'ng nha^'t la` "Cha^u Ve^` Hie^.p Pho^'"), Nam D-i`nh Nguye^~n
The^' Phu+o+ng, Pha.m Minh Kie^n, vv Va`o na(m 1917, trong "Kim tho+`i di.
su+?"  d-a~ co' nhu+~ng d-oa.n va(n ta? ca?nh ma` theo Bu`i D-u+'c Ti.nh (15)
ra^'t ga^`n gu~i vo+'i "D-oa.n Tuye^.t" (1936), "Nu+?a Chu+`ng Xua^n" (1934)
cu?a ca'c nha` va(n thuo^.c nho'm Tu+. Lu+.c va(n d-oa`n. Cu~ng theo o^ng,
"Nghi~a Hie^.p Ky` Duye^n" (1919-1920) cu?a Nguye^~n Cha'nh Sa('t tuy va^~n
giu+~ truye^`n tho^'ng "a^n d-e^`n oa'n tra?" cu?a ca'c truye^.n tru+o+'c
d-o', d-a~ to? ro~ la` mo^.t mo^ hi`nh cu?a tie^?u thuye^'t va(n ho.c mo+'i:
lo+`i va(n trau chuo^'t ho+n, no^.i dung co' tu+ tu+o+?ng lua^n ly' ro~,
ti`nh tie^'t ca^u chuye^.n do^`i da`o (16). 

Chi? co' nha` va(n Ho^` Bie^?u Cha'nh la` d-u+o+.c mo^.t so^' nha` va(n ho.c
su+? no'i d-e^'n va` d-u+o+.c xem la` nha` va(n tie^`n phong cu?a va(n ho.c
quo^'c ngu+~, nhu+ng ra^'t so+ sa`i, d-e^` ca^.p cho co'\. Tru'c Ha` trong
ba`i "Lu+o+.c kha?o ve^` tie^'n hoa' cu?a quo^'c va(n trong lo^'i vie^'t
tie^?u thuye^'t" d-a(ng tre^n Nam Phong ta.p chi' na(m 1932 d-a~ kho^ng
nha('c d-e^'n tho+`i ky` na`y va` cu~ng kho^ng d-e^` ca^.p d-e^'n Ho^` Bie^?u
Cha'nh lu'c ba^'y gio+` d-a~ xua^'t ba?n ho+n 18 cuo^'n tie^?u thuye^'t va`
la` ta'c gia? no^?i tie^'ng. Cu~ng nhu+ Tru'c Ha`, nha` tho+ D-o^ng Ho^` tuy
la` ngu+o+`i mie^`n Nam nhu+ng theo va(n chu+o+ng la~ng ma.n va` lo^'i vie^'t
va(n trau chuo^'t cu?a mie^`n Ba('c (o^ng la` ta'c gia? ta^.p " Linh
Phu+o+.ng Le^. Ky' kho'c vo+."). O^ng che^ va(n cu?a Ho^` Bie?u Cha'nh qua'
"tro+n tru tha(?ng tuo^.t". Nha` bie^n kha?o va(n ho.c Du+o+ng Qua?ng Ha`m
trong VN Va(n ho.c su+? ye^'u (1951) cu~ng kho^ng nha('c to+'i giai d-oa.n
va(n ho.c na`y ma` chi? no'i to+'i nha` tho+ D-o^ng Ho^`\. 

Nha` phe^ bi`nh Vu~ Ngo.c Phan trong bo^. Nha` va(n hie^.n d-a.i (1941)
tri`nh ba`y ra^'t so+ sa`i ve^` giai d-oa.n va(n ho.c na`y va` d-a~ gio+'i
thie^.u hai ta'c gia? Tru+o+ng Vi~nh Ky' va` D-o^ng Ho^`\. (Ho. Vu~ tie^'t
lo^. trong ho^`i ky' "Nhu+~ng Na(m Tha'ng A^'y" ra(`ng khi le^n o+? tro. ho.c
ta.i Ha`\-no^.i, o^ng d-a~ d-o.c ha^`u he^'t ca'c truye^.n di.ch tu+` Nam ky`
gu+?i ra nhu+ "Phong Tha^`n", "Chinh D-o^ng, Chinh Ta^y", "Thuye^'t
D-u+o+`ng", "Pha^'n Trang La^`u", vv (17) chu+'ng to? sa'ch xua^'t ba?n trong
Nam d-a~ pho^? bie^'n kha' sa^u ro^.ng). 

Nghie^m Toa?n trong "Vie^.t Nam Va(n Ho.c Su+? Tri'ch Ye^'u" (1949) co' ca'i
nhi`n phie^'n die^.n khi cho ra(`ng buo^?i d-a^`u trong Nam chi? co' truye^.n
di.ch tu+` truye^.n Ta`u nhu+ "Phong Tha^`n", "Ta^y Du", "Thu?y Hu+?"\. Pha.m
The^' Ngu~ trong "VN Va(n Ho.c Gia?n U+o+'c Ta^n bie^n: va(n ho.c hie^.n
d-a.i 1862-1943" (1963) chi? d-e^` ca^.p d-e^'n ra^'t so+ sa`i va` phe^ pha'n
ga('t gao ra(`ng "quo^'c va(n trong nhie^`u na(m ve^` sau o+? Nam Ky` chi?
ba`y to? trong hi`nh thu+'c ba'o chi' pho^? tho^ng vo+'i tri`nh d-o^. a^'u
tri~, hoa(.c o+? ta'c pha^?m tie^?u thuye^'t cho mo^.t co^ng chu'ng ha. lu+u
de^~ da~i". 

Nho'm Sa'ng Ta.o qua nha` la^.p thuye^'t Tra^`n Thanh Hie^.p trong mo^.t
buo^?i die^~n thuye^'t nga`y 12-8-1960 d-a~ cho ra(`ng d-e^'n lu'c d-o' o+?
mie^`n Nam kho^ng co' gi` la` va(n chu+o+ng ca? (18) . Le^ Va(n Sie^u trong
"Va(n Ho.c Su+? Tho+`i Kha'ng Pha'p (1858-1945)" trong Lo+`i no'i d-a^`u chu?
tru+o+ng kho^ng chia va(n ho.c Nam Ba('c so+. ma('c mu+u thu+.c da^n; nhu+ng
suo^'t ga^`n 400 trang sa'ch, o^ng da`nh cho va(n ho.c mie^`n Nam chu+`ng
ho+n 10 trang va` ga^`n nhu+ chi? no'i d-e^'n Ho^` Bie^?u Cha'nh ngoa`i lo+`i
phe^ ca'c truye^.n di.ch "Chinh D-o^ng Chinh Ta^y", "Phong Tha^`n", "Thu?y
Hu+?", ... cu?a Nguye^~n Cha'nh Sa('t, Nguye^~n An Khu+o+ng, Tra^`n Phong
Sa('c "kho^ng co' gia' tri. va(n chu+o+ng nhu+ng cu~ng d-a'p u+'ng nhu ca^`u
gia?i tri'" (19). 

Ca'c nha` va(n ho.c su+? Ha` No^.i mo^~i khi ba`n ve^` giai d-oa.n va(n ho.c
na`y thu+o+`ng d-a(.t la.i nhie^`u nghi va^'n ve^` ca'c nha` va(n nha` ba'o
Tru+o+ng Vi~nh Ky', Huy`nh Ti.nh Cu?a, Ho^` Bie^?u Cha'nh la` "tay sai" cu?a
thu+.c da^n va` ba'o chi' tho+`i na`y chi? la`m nhie^.m vu. truye^`n co^ng
va(n va` la` co^ng cu. cu?a thu+.c da^n - d-e^? tu+` d-o' thu+o+`ng bo? qua,
kho^ng ba`n to+'i\. 

Phan Cu+. D-e^. trong "Tie^?u Thuye^'t Vie^.t Nam Hie^.n D-a.i" theo ve^'t xe
ngu+o+`i tru+o+'c kha(?ng d-i.nh : "Tu+` na(m 1925 ba('t d-a^`u xua^'t hie^.n
nhu+~ng cuo^'n tie^?u thuye^'t quo^'c ngu+~ d-a^`u tie^n : To^' Ta^m cu?a
HNP, Qua? Du+a D-o? cu?a NTT, Kim Anh Le^. Su+? cu?a Tro.ng Khie^m, Cay
D-a('ng Mu`i D-o+`i, Tie^`n Ba.c Ba.c Tie^`n cu?a Ho^` Bie^?u Cha'nh, Nho
Phong (1926) cu?a Nguye^~n Tu+o+`ng Tam, vv (20)
  
 
3. No'i chung, va(n ho.c mie^`n Nam o+? tho+`i ky` na`y d-a~ co' nhu+~ng
ti'nh hie^.n thu+.c, ta? cha^n, ra^'t nha^n ba?n va` khai pho'ng nhu+ ba?n
cha^'t cu?a d-a so^' con ngu+o+`i o+? vu`ng d-a^'t na`y\. Ca'c tie^?u
thuye^'t gia Le^ Hoa(`ng Mu+u va` Ho^` Bie^?u Cha'nh cha(?ng ha.n ke^?
chuye^.n gia?n di. nhu+ d-o+`i so^'ng; nhu+ng cu~ng nho+` d-o' ma` ngu+o+`i
d-o+`i sau co`n ti`m tha^'y d-u+o+.c phong tu.c ne^'p so^'ng cu?a ngu+o+`i
Vie^.t tho+`i ba^'y gio+`, d-a(.c bie^.t d-o+`i so^'ng da^n gia?, que^ mu`a
cu?a nhu+~ng ngu+o+`i so^'ng be^n le^` a?nh hu+o+?ng Ta^y phu+o+ng o+? ca'c
thi. tu+' (21). Nhu+ng giai d-oa.n va(n ho.c na`y d-a~ bi. que^n la~ng hoa(.c
kho^ng d-u+o+.c d-a'nh gia' d-u'ng mu+'c. Bu`i D-u+'c Ti.nh d-a'nh gia' su+.
bo? ro+i ca'c d-u+'a con tinh tha^`n tho+`i na^`y la` mo^.t hoang phi' (22). 

D-e^? ca('t nghi~a ca'i ma` chu'ng to^i go.i la` ba^'t co^ng d-o^'i vo+'i
tho+`i va(n ho.c na`y, chu'ng ta ne^n tro+? la.i vo+'i li.ch su+? d-e^?
tha^'y ra(`ng co' mo^.t su+. ba('t na.t cu?a ca'i ma(.c ca?m tu+. to^n va^~n
co' tu+` nhie^`u tra(m na(m nay: ca'i gi` xua^'t pha't tu+` d-a^'t va(n va^.t
va^~n la` chi'nh tho^'ng, la` cao, la` quan tro.ng, vv.  Ne^'u la^'y ly' do
vi` d-i.a ly' ca'ch tro+? ne^n sa'ch ba'o trong Nam kho^ng ra d-u+o+.c ngoa`i
Ba('c nghe kho^ng o^?n: vi` nhu+~ng Ta?n D-a`, Nguye^~n Va(n Vi~nh, D-a`o
Trinh Nha^'t, Phan Kho^i, Vu~ Ba(`ng, ... d-a~ tu+`ng va`o Nam la`m ba'o
hoa(.c nhie^`u la^`n du li.ch -- nhu+ Pha.m Quy`nh. Nha` phe^ bi`nh Vu~ Ngo.c
Phan trong ho^`i ky' "Nhu+~ng Na(m Tha'ng A^'y" (vie^'t na(m 1985 nhu+ vu+`a
tri`nh ba`y o+? pha^`n tre^n) d-a~ vo^ ti`nh la`m chu+'ng cho ca'i kho^ng
o^?n na`y\. 

The^' Uye^n trong ba`i vie^'t ve^` Le^ Hoa(`ng Mu+u (23) d-a~ cho ra(`ng
Pha.m Quy`nh va` Vu~ Ngo.c Phan d-a~ "'kho^ng chi.u no^?i\' lo^'i mie^u ta?
lo^'i vie^'t ve` ti`nh ye^u va` ti'nh du.c cu?a nhu+~ng ta'c gia? Nam Ky`,
d-a(.c bie^.t la` Le^ Hoa(`ng Mu+u", va` theo o^ng, ca'c nha` va(n trong Nam
ta? cha^n, pha?n a?nh trung thu+.c cuo^.c d-o+`i do d-o' "kho^ng quan ta^m
d-e^'n d-a.o ly' co^? truye^`n cu?a Kho^?ng Ma.nh, cu~ng cha(?ng d-e^? y'
to+'i quan d-ie^?m thanh gia'o cu?a Co^ng gia'o ve^` va^'n d-e^` xa'c thi.t
va` to^.i lo^~i\. Nhu+~ng nha^n va^.t nu+~ cu?a ca'c nha` va(n mie^`n Nam la`
nhu+~ng tha^n the^? cu?a d-a`n ba`, vo+'i vu', mo^ng va` tam gia'c sinh du.c.
Ho. kha'c xa nhu+~ng co^ Thu'y Kie^`u, Thu'y Va^n, hay To^' Ta^m, chu' tie^?u
Lan (cu?a Kha'i Hu+ng) hay co^ Loan (cu?a Nha^'t Linh)...".  The^' Uye^n d-a~
pha^n ti'ch nhu+~ng ma`n ta? cha^n ti`nh a'i va` da^m ti'nh cu?a cuo^'n
"Ngu+o+`i Ba'n Ngo.c. Ho. Le^" co`n la` ta'c gia? cuo^'n "Ha` Hu+o+ng Phong
Nguye^.t" (1915) ta? ca?nh d-o+`i a(n cho+i pho'ng d-a~ng, d-a~ ga^y bu't
chie^'n va` cuo^'i cu`ng bi. nha` ca^`m quye^`n ti.ch thu tie^u hu?y\. 

Mie^`n Nam d-a~ bi. thu+.c da^n Pha'p xa^m chie^'m tru+o+'c (1862) do d-o'
bo^. pha^.n da^n to^.c na`y d-a~ pha?i chi.u a?nh hu+o+?ng cu?a Pha'p so+'m
ho+n. Nhu+ng a?nh hu+o+?ng na`y pha?n a?nh trong ca'c tie^?u thuye^'t ta?
cha^n, trong khi mie^`n Ba('c thi` la.i d-i va`o con d-u+o+`ng tho+ va(n
la~ng ma.n va` tro.ng hi`nh thu+'c. Mie^`n Nam d-a^'t mo+'i, lo`ng ngu+o+`i
cha^n tha^.t, khai pho'ng d-a~ bie^?u hie^.n ti'nh d-o' qua va(n chu+o+ng,
d-a~ khie^'n cho nhie^`u nha` phe^ bi`nh coi thu+o+`ng hoa(.c cao nga.o phe^
pha'n. D-o^'i vo+'i nhu+~ng nha` mo^ pha.m Pha.m The^' Ngu~, 'sa'ng ta.o\'
Tra^`n Thanh Hie^.p, vv, cha^n tha^.t, thoa?i ma'i, vie^'t nhu+ no'i va` 'co'
sao no'i va^.y\' kho^ng pha?i la` "va(n chu+o+ng" ! Nha^.n xe't nhu+ va^.y
la` ho+`i ho+.t. Ngu+o+`i D-a`ng Trong sau tro+? tha`nh Nam ky` d-e^`u la`
lu+u da^n, d-ie^`u kie^.n so^'ng kho' kha(n do d-o' pha?i thu+.c te^'\. Da^n
khoa ba?ng kho^ng d-o^ng va` vai tro` kho^ng cu`ng quan tro.ng nhu+ o+? Ba('c
ha`\. ! 
 

Va(n la` ngu+o+`i vi` ngu+o+`i la`m ne^n va(n, trong hoa`n ca?nh d-o' va(n
ho.c mie^`n Nam co' nhie^`u ti'nh ca'ch bi`nh da^n ho+n la` ba'c ho.c. "Lu.c
Va^n Tie^n" d-o+n so+ ga^`n gu~i ngu+o+`i d-o.c ho+n la` truye^.n Kie^`u
phu+'c ta.p, ba'c ho.c. Truye^.n cu?a Nguye^~n D-i`nh Chie^?u d-u+o+.c vie^'t
ra d-e^? d-o.c va` co' the^? no'i na(.ng pha^`n tri`nh die^~n ho+n la` d-e^?
nga^m nga, tra cu+'u mo^.t mi`nh. Tha^.t va^.y va(n chu+o+ng mie^`n Nam,
nha^'t la` va`o cuo^'i the^' ky? XIX d-a^`u XX, na(.ng ve^` tri`nh die^~n do
d-o' ma` vie^'t nhu+ no'i, va` co' ti'nh ca'ch 'tie^?u thuye^'t' ho+n va(n
ho.c cu?a nu+?a pha^`n kia cu?a d-a^'t nu+o+'c -- va(n chu+o+ng va` nhie^`u
khuo^n thu+o+'c. Cu~ng vi` va^.y, va(n ho.c mie^`n Nam chu? ye^'u phu.c vu.
d-a so^' qua^`n chu'ng thay vi` chi? phu.c vu. cho thie^?u so^'\. Be^n Trung
quo^'c va`o d-a^`u the^' ky? XX cu~ng xua^'t hie^.n mo^.t phong tra`o va(n
chu+o+ng 'ba.ch thoa.i\' pho^? tho^ng d-e^'n ga^`n vo+'i d-a.i chu'ng va`
cho^'ng la.i truye^`n tho^'ng va(n ho.c 'va(n ngo^n' cu~ng chi? da`nh cho
thie^?u so^'\. Va` cuo^.c! tranh lua^.n ve^` va(n nhu+ d-o+`i so^'ng nhu+
no'i hoa(.c va(n la` trau chuo^'t, go` e'p vo^'n la` mo^.t tranh lua^.n kim
co^? D-o^ng Ta^y; ga^`n d-a^y o+? A^u My~ va(n ho.c no'i tro+? la.i tha`nh
hie^.n tu+o+.ng nghie^n cu+'u, tranh lua^.n. 

Khuynh hu+o+'ng gia'o du.c qua^`n chu'ng do d-o' d-a~ lo^. ro~ trong nhie^`u
ta'c pha^?m cu?a tho+`i ky` na`y\. "Hoa`ng To^' Anh Ha`m Oan" (1910) cu~a
Tra^`n Cha'nh Chie^'u d-e^` cao vie^.c o+? hie^`n ga(.p la`nh. Ho^` Bie^?u
Cha'nh ke^? trong "D-o+`i Cu?a To^i Ve^` Va(n Nghe^." o^ng vie^'t tie^?u
thuye^'t vo+'i y' muo^'n ca?m hoa' qua^`n chu'ng theo con d-u+o+`ng chi'nh
tru+.c. Gia'o du.c qua^`n chu'ng, d-e^` cao nhu+~ng gia' tri. truye^`n
tho^'ng cu?a da^n to^.c nhu+ le^~ nghi~a, nha^n d-a.o, thuye^'t nha^n qua?\.
D-o^'i vo+'i Ho^` Bie^?u Cha'nh va` mo^.t so^' nha` va(n tie^`n phong mie^`n
Nam, ta'c pha^?m d-u+o+.c vie^'t kho^ng co^'t ye^'u d-e^? d-u+a ra nhu+~ng
ly' thuye^'t cao sie^u tru+`u tu+o+.ng, nhu+~ng die^~n va(n d-ao to bu'a
lo+'n ro^~ng no^.i dung, ma` nhu+ chi? d-e^? chu+'ng minh nhu+~ng truye^`n
tho^'ng, tu+ tu+o+?ng lua^n ly' nga`n d-o+`i, ve~ cha^n dung nhu+~ng phong
ho'a d-a(.t trong mo^i tru+o+`ng sinh d-o^.ng cu?a buo^?i giao tho+`i\.
Chi'nh vie^.c la`m na`! y d-a~ d-o'ng go'p cho vie^.c ba?o to^`n va(n ho'a
da^n to^.c tru+o+'c a?nh hu+o+?ng nga`y ca`ng lo+'n cu?a va(n ho'a ngoa.i
lai\. 


4. Va(n ho.c mie^`n Nam va`o giai d-oa.n khai pha' na`y co`n chu+'ng to? tinh
tha^`n da^n to^.c cao d-o^.\. D-a^`u the^' ky? XX, tre^n ba'o chi' d-a~ co'
phong tra`o bi`nh lua^.n tho+`i su+., chi'nh tri. va` co^? d-o^.ng lo`ng ye^u
nu+o+'c. Nhie^`u nha` ba'o va` chu? ba'o d-a~ bi. nha` ca^`m quye^`n thuo^.c
d-i.a ba('t bo+' (nhu+ Tra^`n Cha'nh Chie^'u), ba'o chi' bi. d-o'ng cu+?a
nhu+ Phan Ye^n Ba'o, hoa(.c ca^'m lu+u ha`nh o+? Trung va` Ba('c ky` nhu+
to+` Phu. Nu+~ Ta^n Va(n (bi. ca^'m lu+u ha`nh tu+` 1931 d-e^'n 1933 vi`
pho^? bie^'n tin ve^` vu. kho+?i nghi~a Ye^n Ba'i). Ta'c pha^?m cu?a ca'c
nha` va(n nhu+ Nguye^~n Tro.ng Qua?n, Tru+o+ng Duy Toa?n (24), Pha.m Minh
Kie^n d-u+o+.c vie^'t vo+'i mo^.t tinh tha^`n da^n to^.c, ye^u nu+o+'c lo^.
lie^~u, trong ca'c ba`i Tu+.a chu? d-i'ch na`y d-u+o+.c ne^u ro~ (25). Ca'c
phong tra`o xa~ ho^.i (co^? vo~ Minh ta^n co^ng nghe^. tre^n No^ng Co^? Mi'n
D-a`n na(m 1906, ta^?y chay thu+o+ng gia Hoa kie^`u do Lu.c Ti?nh Ta^n Va(n
(26) xu+! o+'ng na(m 1908 nhu+ng d-o^`ng tho+`i "khuye^'n thu+o+ng" va^.n
d-o^.ng ngu+o+`i Vie^.t da^'n tha^n la`m vie^.c thu+o+ng ma~i) cu~ng nhu+
chi'nh tri. (d-o`i da^n quye^`n), cho^'ng thu+.c da^n (nhu+ Phong tra`o
D-o^ng Du) cu~ng d-u+o+.c kho+?i xu+o+'ng trong Nam Vie^.t tru+o+'c. So vo+'i
mie^`n Ba('c, trong Nam co' nhie^`u ta'c pha^?m bi. nha` ca^`m quye^`n thu+.c
da^n ca^'m ho+n. Tu+` 1927 d-e^'n 1931, co' ca? tra(m cuo^'n bi. ca^'m nhu+
"Hai Ba` Tru+ng" cu?a Nguye^~n An Ninh, "Ngo^`i Tu` Kha'm Lo+'n" cu?a Phan
Va(n Hu`m, "Tie^?u Anh Hu`ng Vo~ Kie^'t" cu?a Phu' D-u+'c, cu~ng nhu+ mo^.t
so^' truye^.n va` tie^?u thuye^'t pho^? bie^'n ti`nh tu+. da^n to^.c, vv. 

Ma(.t kha'c, tinh tha^`n da^n to^.c na`y co`n d-u+o+.c the^? hie^.n qua hai
the^? loa.i truye^.n pho?ng di.ch nhu+ng no^.i dung va` nha^n va^.t Vie^.t
Nam, va` the^? truye^.n li.ch su+? Vie^.t Nam. Ca'c truye^.n li.ch su+? na`y
la` mo^.t pha?n u+'ng la.i khuynh hu+o+'ng me^ truye^.n li.ch su+? Ta`u nhu+
Thu?y Hu+?, Tam quo^'c, D-o^ng Chu, vv, mo^.t thu+'c ti?nh cu?a tinh tha^`n
da^n to^.c d-o^'i kha'ng vo+'i a?nh hu+o+?ng Trung Hoa\. Trong ho^`i ky'
D-o+`i cu?a to^i ve^` va(n nghe^., Ho^` Bie^?u Cha'nh ke^? va`o khoa?ng na(m
1907, mo^.t so^' nha` Nho o+? Nam ky` nhu+ Ta^n Da^n Tu+?, Nguye^~n Tu+?
Thu+'c d-e^` xu+o+'ng vie^.c "d-u+a Quan Co^ng ve^` Ta`u" va` "mo+`i Thi'ch
-ca ve^` A^'n D-o^." ga^y tha`nh phong tra`o quo^'c gia phu.c hu+ng (27).
The^? tie^?u thuye^'t li.ch su+? - da~ su+? va` ngoa.i su+?, do d-o' cu~ng
ba('t d-a^`u o+? trong Nam tru+o+'c: "Phan Ye^n Ngoa.i Su+?" cu?a Tru+o+ng
Duy Toa?n xua^'t ba?n 15 na(m tru+o+'c "Qua? Du+a D-o?" (1925) cu?a Nguye^~n
Tro.ng Thua^.t. 

Tinh tha^`n da^n to^.c va` tie^`n phong ca'ch ma.ng na`y d-a~ bi. nhie^`u
the^' he^. su+? gia va(n ho.c d-a'nh gia' tha^'p ne^'u kho^ng que^n so't. 
  
5. Ngoa`i ra, the^? du ky', ho^`i ky' cu~ng d-a~ ba('t d-a^`u o+? mie^`n Nam.
"Chuye^'n D-i Ba('c Ky` Na(m A^'t Ho+.i" cu?a Tru+o+ng Vi~nh Ky' la` ta'c
pha^?m d-a^`u tie^n, d-u+o+.c xua^'t ba?n na(m 1881, sau d-o' co' "Nhu+ Ta^y
Nhu+.t Tri`nh" (1889) cu?a Tru+o+ng Minh Ky', "Ta^y Phu` Nha^.t Ky'" cu?a
To^n Tho. Tu+o+`ng (d-a(ng Gia D-i.nh Ba'o (28)). 50 na(m sau, o+? Ba('c
mo+'i xua^'t hie^.n "Ba Tha'ng O+? Paris" (1927) cu?a Pha.m Quy`nh. 


6. Ve^` di.ch thua^.t, tru+o+'c khi Nguye^~n va(n Vi~nh pho^? bie^'n ca'c
ta'c pha^?m di.ch tre^n D-o^ng Du+o+ng Ta.p Chi' (1913-1919) ma` pha^`n lo+'n
la` pho?ng di.ch, trong Nam d-a~ co' nhu+~ng sa'ch di.ch cu?a Tru+o+ng Vi~nh
Ky', cu?a Tru+o+ng Minh Ky' (Truye^.n Phan Sa die^~n ra quo^'c ngu+~, go^`m
ba ta^.p,1884; Te^\-le^\-ma'c phie^u lu+u ky'), sau d-o' co' truye^.n "Tie^`n
Ca(n Ba'o Ha^.u" (di.ch Le Comte de Monte\-Cristo cu?a Alexandre Dumas)
d-a(ng tre^n Lu.c Ti?nh Ta^n Va(n, di.ch gia? la` Tra^`n Cha'nh Chie^'u (ky'
Ky` La^n Ca'c). D-e^? d-a'p u+'ng nhu ca^`u ho.c ho?i tie^'p xu'c vo+'i Ta^y
phu+o+ng va` nhu ca^`u pho^? bie^'n chu+~ quo^'c ngu+~ ma` ca'c ta'c pha^?m
di.ch d-a~ xua^'t hie^.n ra^'t do^`i da`o va`o giai d-oa.n pho^i thai cu?a
ne^`n va(n ho.c quo^'c ngu+~ o+? mie^`n Nam. Nhu+~ng tie^?u thuye^'t d-a^`u
tay cu?a Ho^` Bie^?u Cha'nh cu~ng la` truye^.n pho?ng di.ch tu+` va(n
chu+o+ng Pha'p nhu+ "Va^.y Mo+'i Pha?i" (1918, Le Cid), "Chu'a Ta`u Kim Quy"
(1922, Comte de Monte Cristo), "Cay D-a('ng Mu`i D-o+`i" (1923, Sans
Famille); tuy co^'t truye^.n chi'nh d-u+o+.c la^'y tu+` truye^.n go^'c, ti`nh
tie^'t, khung ca?nh, nha^n va^.t va` ca? ca^u chuye^.n d-e^`u xa?y ra o+?
mie^`n Nam nu+o+'c Vie^.t. (Xin mo+? da^'u ngoa(.c o+? d-a^y ve^` Tru+o+ng
Vi~nh Ky': tra'i vo+'i ngo^. nha^.n cu?a nhie^`u ngu+o+`i, o^ng kho^ng he^`
di.ch sa'ch Pha'p ra quo^'c ngu+~ va` kho^ng he^` gio+'i thie^.u va(n ho'a
Pha'p; co' cha(ng la` o^ng di.ch Ha'n va` No^m ra quo^'c ngu+~ va` d-a(.c
bie^.t gio+'i thie^.u va(n ho'a va` d-a^'t nu+o+'c Vie^.t Nam ba(`ng tie^'ng
Pha'p. Ho+.p ta'c vo+'i chi'nh quye^`n thu+.c da^n nhu+ng con ngu+o+`i va`
ta^m ho^`n o^ng va^~n ga('n cha(.t vo+'i d-a^'t nu+o+'c, to^? ! tie^n, o^ng
va^~n coi mi`nh la` d-o^`ng ba`o vo+'i ngu+o+`i Trung Ba('c.)

7. Ve^` bie^n kha?o, giai d-oa.n d-a^`u cu?a ne^`n va(n ho.c mo+'i quo^'c
ngu+~ d-a~ co' nhu+~ng d-o'ng go'p gia' tri. cho d-e^'n ca? nga`y nay nhu+
ca'c bo^. "D-a.i Nam Quo^'c A(m Tu+. Vi." (1895-96), "Tu.c Ngu+~, Co^? Ngu+~"
(1896), "Gia Le^~" (1904), "Ca Tru` The^? Ca'ch" (1907) cu?a Huy`nh Ti.nh
Cu?a, "Tu+' Tho+", "Pha'p-Vie^.t Tu+. D-ie^?n" (1884), "Vie^.t-Pha'p Tu+.
D-ie^?n" (1887) cu?a Tru+o+ng Vi~nh Ky'\. Ngoa`i ra, nhie^`u co^ng tri`nh
su+u ta^.p, chu' gia?i thi ca co^? cu~ng d-u+o+.c xua^'t ba?n nhu+ "Thi Pha'p
Nha^.p Mo^n" (1898) cu?a Tru+o+ng Minh Ky', "Quo^'c A^m Thi Hie^.p Tuye^?n"
cu?a Le^ Quang Chie^?u, "Vie^.t A^m Thi Ho+.p Tuye^?n" cu?a Le^ Sum. Nhie^`u
ta'c pha^?m No^m d-u+o+.c quo^'c ngu+~ ho'a: truye^.n Kie^`u, Lu.c Va^n
Tie^n, truye^.n Hoa Tie^n, D-a.i Nam Quo^'c Su+? die^~n ca\... Vie^.c pho^?
bie^'n kho ta`ng va(n ho'a Ha'n No^m la` mo^.t d-o'ng go'p ra^'t d-a'ng ke^?,
ca'c nha` va(n ho'a tho+`i na`y d-a~ ga^y lo`ng ye^u nu+o+'c, khie^'n
ngu+o+`i Nam Vie^.t d-a^'t thuo^.c d-i.a va^~n ga^`n vo+'i kho ta`ng va(n
ho'a da^n to^.c, va^~n ca?m tha^'y mi`nh la` ngu+o+`i Vie^.t nhu+ d-o^`ng
ba`o Trung Ba('c. Vu+`a ba?o to^`n va(n ho'a da^n to^.c, ca'c nha` va(n ho'a
na`y co`n giu'p canh ta^n d-a^'t nu+o+'c qua phu+o+ng tie^.n ta^n tho+`i cu?a
chu+~ quo^'c ngu+~ va` ca'c ta'c pha^?m di.ch la`m nhi.p ca^`u d-e^'n ga^`n
vo+'i va(n ho'a va` tu+ tu+o+?ng A^u Ta^y\. 

Giai d-oa.n va(n ho.c pho^i thai na`y cu~ng d-a~ co' nhu+~ng ta'c pha^?m
nghi. lua^.n tho+`i su+. hoa(.c ly' lua^.n: lo+`i sa('c be'n ma` no^.i dung
ye^u nu+o+'c cu~ng quye^'n ru~ kho^ng ke'm. D-a^'t thuo^.c d-i.a, do d-o'
d-u+o+.c quye^`n a(n no'i va` tu+. do ba'o chi' ho+n nhu+ng ro^`i mo^.t
pha^`n ca'c ta'c pha^?m d-o' cu~ng bi. ca^'m hoa(.c ti.ch thu ; ca'c thu+ xa~
d-u+o+.c tha`nh la^.p o+? nhie^`u ti?nh: Ba?o to^`n thu+ xa~, Cu+o+`ng ho.c
thu+ xa~, Nu+~ lu+u thu+ qua'n, Ta^n da^n ho.c xa~, Chie^u Anh thu+ qua'n,
vv. Tra^`n Cha'nh Chie^'u vie^'t "Minh Ta^n Tie^?u Thuye^'t" (1907) va`
"Hu+o+ng Ca?ng Nha^n Va^.t", "Qua?ng D-o^ng Ti?nh Tha`nh Phong Ca?nh" co^?
d-o^.ng Duy Ta^n. Tra^`n Hu+~u D-o^. vie^'t "Ho^`i Tro^'ng Tu+. Do", "To+`
Co+' Ma^'t Quye^`n Tu+. Do", Nguye^~n An Ninh vie^'t "Hai Ba` Tru+ng", vv
d-e^`u nha('m co^? d-o^.ng lo`ng ye^u nu+o+'c va` cho^'ng thu+.c da^n. 

8. To'm la.i, va`o tho+`i go.i la` pho^i thai cu?a va(n ho.c quo^'c ngu+~,
d-a~ d-a da.ng vo+'i d-a^`y d-u? mo.i bo^. mo^n, ta'c pha^?m, tu+` di.ch
thua^.t, bie^n kha?o, ky' su+., chuye^.n xu+a, bi`nh lua^.n, truye^.n nga('n,
tie^?u thuye^'t, vv. Giai d-oa.n va(n ho.c na`y do d-o' co' nhu+~ng gia' tri.
li.ch su+? ca^`n d-u+o+.c tha^?m d-i.nh d-u'ng mu+'c. Mo^.t bo^. va(n ho.c
su+? d-u'ng nghi~a pha?i bao go^`m tho+`i ky` na`y va` ca'c ta'c gia?, ta'c
pha^?m cu~ng pha?i d-u+o+.c co^ng ba(`ng nghie^n cu+'u, d-a`o sa^u ho+n la`
nhu+~ng gi` d-a~ d-u+o+.c vie^'t.  Gia? su+? ne^'u nhu+~ng Tru+o+ng Vi~nh
Ky', Huy`nh Ti.nh Cu?a, Nguye^~n Tro.ng Qua?n, Tru+o+ng Minh Ky', Tru+o+ng
Duy Toa?n, Le^ Hoa`ng Mu+u, ... kho^ng co' tinh tha^`n da^n to^.c, kho^ng co'
tu+. ha`o cu?a ngu+o+`i Vie^.t, ne^'u ho. chi? la` tay sai cho thu+.c
da^n,... cha('c cha('n va(n ho.c Vie^.t Nam d-a~ kho^ng co' nhu+~ng ta'c
pha^?m vu+?a d-a(.c bie^.t vu+`a ca^`n thie^'t cho tho+`i ba^'y gio+`, va`
co' the^? ca'i ! giai d-oa.n pho^i thai d-o' d-a~ pha?i ke'o da`i hoa(.c kho'
kha(n ho+n ! 

Va? la.i, ne^'u ho. la` tay sai trung tha`nh cho thu+.c da^n, la`m sao ho.
co`n co' ta^m huye^'t d-e^? hoa`n tha`nh nhu+~ng ta'c pha^?m da`i ho+i va`
gia' tri. nhu+ D-a.i Vie^.t Qua^'c A^m Tu+. Vi.\. Hoa(.c nhu+ Tru+o+ng Vi~nh
Ky' ca? cuo^.c d-o+`i la`m ba'o, soa.n sa'ch tie^'ng Pha'p, Ha'n va` quo^'c
ngu+~, di.ch sa'ch ta^n co^? ra quo^'c ngu+~, soa.n sa'ch va(n pha.m, va(n
ho.c, li.ch su+? d-i.a du+, d-e^? la.i khoa?ng ho+n tra(m ta'c pha^?m lo+'n
nho?\. O^ng la`m nhu+~ng vie^.c d-o' vi` d-a~ la~nh lu+o+ng cu?a Pha'p, ve^`
chi'nh tri. o^ng d-a~ co^ d-o+n; nhu+ng o^ng d-a~ la`m vo+'i lo`ng ye^u
nu+o+'c, muo^'n nu+o+'c d-u+o+.c hu`ng ma.nh, da^n to^.c d-u+o+.c tru+o+`ng
to^`n. 

Ma(.t kha'c, lu'c ba^'y gio+` thu+.c da^n Pha'p muo^'n su+? du.ng chu+~
quo^'c ngu+~ nhu+ la` co^ng cu., phu+o+ng tie^.n d-o^ ho^.; nhu+ng nhu+~ng
vi. no'i tre^n la.i ta^.n du.ng ke~ ho+? d-o' d-e^? ga^y du+.ng mo^.t ne^`n
va(n ho.c mo+'i\. Ne^'u phe^ bi`nh gay ga('t ho., thi` ai se~ phe^ pha'n
nhu+~ng ca' nha^n va` ta^.p the^? d-a~ nha^.n vie^.n tro+. hoa(.c chi.u a'p
lu+.c cu?a Hoa Ky`, Trung quo^'c, Lie^n Xo^ d-e^? la`m 'mo+'i\' va(n ho.c?
Va` the^' na`o la` ye^u nu+o+'c? Giu+~a ca'c vi. Va(n tha^n To^'ng Nho to^?
chu+'c cho^'ng Pha'p, cho^'ng chu+~ quo^'c ngu+~ nhu+ng kho^ng lu+o+.ng
d-i.nh d-u'ng ti`nh the^', ca'n ca^n lu+.c lu+o+.ng, va` nhu+~ng ngu+o+`i
nhu+ Nguye^~n Tru+o+`ng To^. lie^n tu.c d-ie^`u tra^`n xin vua canh ta^n
d-a^'t nu+o+'c kho^ng d-u+o+.c d-a~ pha?i che^'t vi` tu+'c, ai ye^u nu+o+'c
ti'ch cu+.c ho+n ai ? 

Du` nhi`n vo+'i la(ng ki'nh na`o d-i nu+~a, ca'c nha` bie^n kha?o li.ch su+?
va` va(n ho.c su+? cu~ng pha?i nha^.n ra(`ng chu+~ quo^'c ngu+~ va` va(n ho.c
quo^'c ngu+~ pha't trie^?n va` phong phu' d-u+o+.c nhu+ nga`y nay la` nho+`
nhu+~ng d-o'ng go'p quy' ba'u cu?a ca'c ta'c gia? va` ca'c nha` va(n ho'a
va`o cuo^'i the^' ky? XIX d-a^`u the^' ky? XX no'i tre^n. Ca? mo^.t the^'
he^. va(n ho.c bi. que^n lu+~ng. Du` lu+u tho^ng kho' kha(n, du` thu+.c da^n
mu+u sa^u, du` chie^'n tranh lie^n tu.c va` kho^'c lie^.t, ky' u+'c ta^.p
the^? cu?a mo^.t da^n to^.c kho^ng the^? que^n so't mo^.t pha^`n mi`nh. 

[end part II]
- ----------------------------