[ta?n ma.n] "Gio' DDu+a" Trong Tu.c Ngu+~, Ca Dao (fwd)

[AnHai Doan <anhai@cs.washington.edu>]

>From VHNT:

		           "GIO' DDU+A" TRONG TU.C NGU+~, CA DAO 

                                                      Lu+o+ng Thu+ Trung
					   
     Nga`y xu+a, xa~ ho^.i Vie^.t Nam dda~ tra?i qua nhu+~ng na(m tha'ng
da`i du+o+'i che^' ddo^. phong kie^'n. Tu+` ddo', mo.i sinh hoa.t trong
ddo+`i so^'ng dde^`u bi. le^. thuo^.c va`o nhu+~ng ra`ng buo^.c cu?a
phong tu.c ta^.p qua'n tho+`i ba^'y gio+`, cu~ng nhu+ tha^n pha^.n con
ngu+o+`i no'i chung, ngu+o+`i phu. nu+~ no'i rie^ng, cu~ng kho^ng thoa't
ra kho?i nhu+~ng le^~ nghi, nhu+~ng ne^` ne^'p gia'o du.c cu?a xa~ ho^.i. Ma`
Vie^.t Nam na(`m sa't be^n nu+o+'c Ta`u va` bi. Ba('c thuo^.c ho+n
mo^.t nga`n na(m, ne^n to^? tie^n chu'ng ta bi. a?nh hu+o+?ng ne^`n va(n
ho'a cu?a Ta`u, ddo' la` le~ ta^'t nhie^n, kho^ng tra'nh kho?i\. 
      Qua nhu+~ng sa'ch vo+? co`n ghi che'p la.i ra`ng ra`ng ve^` phong
tu.c ta^.p qua'n Vie^.t Nam nhu+ quye^?n Phong Tu.c Vie^.t Nam cu?a Phan
Ke^' Bi'nh, tru+o+'c kia; Thua^`n Phong My~ Tu.c Vie^.t Nam cu?a So+n Nam,
sau na`y; va` co`n nhie^`u ta`i lie^.u sa'ch vo+? ve^` ne^`n va(n ho'a
Vie^.t Nam xu+a, dde^`u kha(?ng ddi.nh to^? tie^n chu'ng ta du+.a va`o
sa'ch Chu Le^~ tu+'c la` le^~ nghi ddo+`i nha` Cha^u, qui ddi.nh dde^'n
300 ddie^`u " le^~ lo+'n " va` the^m 3.000 ddie^`u " nghi tie^'t nho?".
Ma(.c du` va^.y, ngay ca? trung Hoa co`n chu+a thi ha`nh he^'t nhu+~ng
ddie^`u le^~ nghi na`y, huo^'ng ho^` gi` nu+o+'c mi`nh, bo+?i le~ co'
nhie^`u ddie^`u kho^ng phu` ho+.p ve^` nhie^`u phu+o+ng die^.n nhu+
nguo^`n go^'c da^n to^.c, phong tho^?, khi' ha^.u, ddi.a ly' va^n va^n ...
Trong Bi`nh Ngo^ DDa.i Ca'o cu?a Nguye^~n Tra?i co' vie^'t ra^'t minh
ba.ch ve^` ddie^`u na`y : "Nhu+ nu+o+'c Vie^.t ta tu+` tru+o+'c, vo^'n
xu+ng va(n hie^'n dda~ la^u\. So+n ha` cu+o+ng vu+.c dda~ chia, phong tu.c
Ba('c Nam dda~ kha'c." (Ba('c la` chi? nu+o+'c Ta`u).

Vo+'i ca'i nhi`n to^?ng qua't nhu+ va^.y, cho phe'p chu'ng ta hie^?u
ddu+o+.c pha^`n na`o tha^n pha^.n ngu+o+`i phu. nu+~ Vie^.t Nam nga`y
xu+a, mo^.t tha^n pha^.n tha? tro^i theo do`ng ddo+`i, theo so^' ma.ng,
theo duye^n no+. tie^`n ddi.nh ... Mo^.t tha^n pha^.n dda~ ddu+o+.c an
ba`i sa(~n, ngu+o+`i phu. nu+~ Vie^.t Nam chi? co`n bie^'t cha^'p
nha^.n, cam pha^.n ma` cha^'p nha^.n , ma` nha^'t la` nhu+~ng phu. nu+~
so^'ng o+? tho^n que^ vo+'i ddo+`i so^'ng ruo^.ng ddo^`ng co`n ha^?m hiu
bo^.i pha^`n !   
        The^? hie^.n ro~ re^.t nha^'t su+. cam chi.u dde^? do`ng ddo+`i
dda^?y ddu+a na`y, trong kho ta`ng va(n chu+o+ng bi`nh da^n, mo^.t kho
ta`ng va(n ho.c ddu+o+.c xua^'t xu+' tu+` no^ng tho^n, trong gio+'i
bi`nh da^n, du+o+`ng nhu+ ddu+o+.c truye^`n kha^?u du+o+'i nhu+~ng ca^u
tu.c ngu+~, ca dao kho^ng pha?i la` hie^'m hoi gi` .
         Tru+o+'c nha^'t, ca'i quan nie^.m " nam tro.ng nu+~ khinh "
hoa(.c " con ga'i o+? nha` ngoa`i ", ro^`i 
" tam to`ng " nghi~a la` " ta.i gia to`ng phu., xua^'t gia' to`ng phu,
phu tu+? to`ng tu+? " ... ta^'t ta^'t, cho tha^'y ngu+o+`i phu. nu+~
Vie^.t Nam kho^ng ca'ch na`o thoa't ra kho?i ca'i vo`ng cu+o+ng to?a
buo^.c ra`ng ddo'\. Cha(?ng kha'c na`o bi. xo^ dda^?y va`o, ba('t buo^.c
tro^i da.t va`o bo+?i nhu+~ng ngo.n gio' do ta.o ho'a ta.o 
ra nhu+ nhu+~ng ca^y cho^?i cu?a Tro+`i ddu`a ddi , ma` kho^ng ai co'
the^? pha?n u+'ng gi`  :
         " Gio' tho^?i la` cho^?i tro+`i . "
Ne^n ho. pha?i tu`y duye^n dde^? ma` ddi.nh pha^.n vo+'i tu+`ng ca?nh
ddo+`i, tu`y tru+o+`ng ho+.p dde^? ma` so^'ng , vi`
         " Pha^.n ga'i co' hai be^'n so^ng, 
            Be^'n ddu.c thi` chi.u, be^'n trong thi` nho+` . "
Va` pha?i bie^'t mi`nh ddang o+? dda^u, ngo^`i cho^~ na`o nhu+ :
         " Gio' nam ddu+a xua^n sang he`  ." 
 Chu+' kho^ng the^? ngo^`i ddo' ma` mo+ hoa mai va`ng cu?a mu`a xua^n
lu'c na`o cu~ng ru+.c tro+`i trong lu'c he` sang vo+'i nhu+~ng chu`m hoa
phu+o+.ng ddo? o^'i o+? go'c sa^n tru+o+`ng ...
          Tho^ng thu+o+`ng, tu.c ngu+~ ca dao la` mu+o+.n ca?nh va^.t
dde^? bie^?u lo^. ca?m xu'c, cu~ng nhu+ no^~i lo`ng vo+'i nhu+~ng
dda('ng cay, vui buo^`n, ye^u thu+o+ng, ho+`n gia^.n, tra'ch mo'c . Co'
bie^'t bao tru+o+`ng ho+.p trong ca dao dda~ nho+` ca?nh va^.t dde^?
chuye^n cho+? nhu+~ng ddie^`u muo^'n no'i ba(`ng nhu+~ng lo+`i no'i
bi`nh di. ma` tha^m thu'y . No'i nhu+ no'i va^.y nhu+ng ca^`n hie^?u
theo mo^~i ca?nh ddo+`i, chu+' kho^ng thua^`n nha^'t, nhu+ng cu~ng
cha(?ng xa ro+`i vo+'i mo^~i mo^.t thu+.c te^' cu?a cuo^.c so^'ng ddo+`i
thu+o+`ng ma(.c du` co' kha'c nhau nhie^`u ve^` nhu+~ng ne't rie^ng tu+
. DDa(.c bie^.t, du+o+`ng nhu+ " gio' ddu+a " la` mo^.t thu+.c te^' cu?a
tro+`i dda^'t, su+. chuye^?n di.ch cu?a kho^ng khi' ddu+o+.c du`ng trong
ca dao ca? nghi~a dden la^~n nghi~a bo'ng tha^.t linh ddo^.ng ma` va^~n
de^~ nha^.n ra a^?n du. . Cha(?ng ha.n :
           " Gio' ddu+a o^ng ddo^.i va`o kinh,
             Ba` ddo^.i thu+o+ng ti`nh ca('p no'n cha.y theo . "
O+? dda^y la` mo^.t thu+.c te^' vo+'i su+. ga(.p go+~ giu+~a hai
ngu+o+`i xa la. ro^`i ho+.p nhau qua a'nh ma('t, qua gio.ng no'i, qua
ta^'m lo`ng ro^`i ngu+o+`i con ga'i que^ tro+? tha`nh vo+. mo^.t " o^ng
ddo^.i " nhu+ mo^.t xui khie^'n, mo^.t duye^n no+. tu+. kie^'p na`o .
           Chu'ng ta co`n ba('t ga(.p ra?i ra'c nhu+~ng " gio' ddu+a "
nhu+ va^.y trong ca dao nhu+ :
           " Gio' ddu+a to+` gia^'y le^n ma^y,
             Gio' ddu+a co^ tu' va`o dda^y a(n tra^`u . "
Hoa(.c :
          " Gio' ddu+a to+` gia^'y le^n ma^y,
            Gio' ddu+a co^ a^'y la.i dda^y a(n tra^`u .
            Ye^u nhau thi` ne'm ba~ tra^`u,
            Cho+' ne'm ga.ch, dda' vo+~ dda^`u nhau ra . "
Ca? hai chu`m ca dao tre^n dda~ vi' von su+. ga(.p go+~ nhu+ dda~ he.n
ho`, dda~ u+o+'c nguye^.n tu+` kie^'p na`o  ro^`i . Ne^n da^~u co' the^'
na`o, cu~ng ne^n nhu+o+`ng nhi.n, nho? to dde^? co`n a(n ddo+`i o+?
kie^'p vo+'i nhau, bo+?i ta^'t ca? dde^`u la` no+. duye^n, la` " gio'
ddu+a " , kho^ng ro+`i nhau ddu+o+.c .
           DDe^'n nhu+~ng cho^~ kha'c, chu'ng ta cu~ng tha^'y vi` nghe`o
he`n so vo+'i su+. sung tu'c cu?a cha`ng trai, ne^n kho^ng mo^n dda(ng
ho^. ddo^'i, ngu+o+`i con ga'i nghi~ ca`ng tu?i ho^? cho tha^n mi`nh
ne^n dda`nh cha^'p nha^.n su+. ha^?m hiu dde^'n mu+'c ddo^. nhie^`u lu'c
pha?i hy sinh ca? danh du+. cu?a rie^ng
 mi`nh, dde^? cho cha`ng trai ddu+o+.c tro`n " danh tho+m " , co'
ddu+o+.c vo+. gia`u sang, mo^n dda(ng ho^. ddo^'i vo+'i ddo+`i  :
           " Gio' ddu+a buo^`m ha.nh ra?nh rang,
             Tie^'ng nho+ thie^'p chi.u, dde^? cha`ng danh tho+m . "
Qua? tha^.t, ngu+o+`i phu. nu+~ nha` que^ i't ho.c a^'y, sao ma` cao
thu+o+.ng dde^'n nhu+ va^.y ! Tha^.t dda'ng dde^? la`m gu+o+ng cho
ddo+`i .
            Trong lu'c mo+'i quen nhu+ng la.i dda~ tha^`m ye^u nho+'
tro^.m , anh cha`ng dda~ lie^`u li~nh, ta'o ba.o cu~ng do bo+?i nhu+~ng
ddu+a dda^?y nhu+ " gio' ddu+a ca`nh ma^.n, gio' la^.n ca`nh dda`o "
ngoa`i thie^n nhie^n vo+'i nghi~a dden tha^.t hie^?n hie^.n, cu`ng
nghi~a bo'ng nhu+ mo^.t ga(.p go+~ tie^`n ddi.nh : na`o "dda`o", na`o
"ma^.n" dde^? cho cha`ng vu+`a chi`m va`o ca'i tho+m cu?a hoa " ma^.n "
hay ca'i kie^`u die^~m cu?a hoa "dda`o" nhu+ ma^'y ca^u ca dao du+o+'i
dda^y :
          " Gio' ddu+a ca`nh ma^.n, gio' la^.n ca`nh dda`o,
            Vi` em, anh pha?i ra va`o to^'i ta(m .
            To^'i ta(m, thi` ma(.c to^'i ta(m,
            Cho+` cho ba'c me. ddi na(`m se~ hay . "
va` ro^`i :
          " Thoa.t va`o anh na('m co^? tay, "
nhu+ng anh cha`ng dda~ bie^'t lo la('ng cho su+. dda'nh lie^`u cu?a
mi`nh :
          " Xin em ddu+`ng ho^ hoa'n vie^.c na`y ne^n to . "
         Trong mo^~i duye^n pha^.n, mo^~i ngu+o+`i nhu+ mo^~i chie^'c
la' giu+~a do`ng ddo+`i, mo^~i tho^? sa?n cu?a mo^~i vu`ng dda^'t . Tu`y
theo do`ng ddo+`i ba(`ng pha(?ng hay phong ba, mo^~i vu`ng dda^'t chua
phe`n hay nu+o+'c ngo.t ma` co' nhu+~ng phu+o+'c duye^n hay nhu+~ng ba.c
be~o cho tu+`ng hoa`n ca?nh :
         " Gio' ddu+a gio' dda^?y, ve^` ra^~y a(n co`ng,
           Ve^` bu+ng a(n ca', ve^` ddo^`ng a(n cua . "       
 Theo sa'ch Phong Tu.c Mie^`n Nam  Qua Ca Dao cu?a o^ng DDoa`n Va(n
Ho^.i co' da^~n chu+'ng va` qua nhu+~ng chu+~ du`ng, cho chu'ng ta
bie^'t ddu+o+.c ca^u ca dao na`y xua^'t xu+' o+? mie^`n Nam . Do ddo',
 o+? " ra^~y " thi` ddu+o+.c a(n " co`ng " vi` nhu+ chu'ng ta bie^'t
nhu+~ng mie^'ng dda^'t thuo^.c vu`ng ddo^`ng ba(`ng so^ng Cu+?u Long
ddu+o+.c go.i la` dda^'t ra^~y pha^`n lo+'n la` dda^'t ba~i mo+'i bo^`i,
dda^'t co^`n do.c theo ca'c do`ng so^ng ca'i . O+? ddo' ngu+o+`i ta
thu+o+`ng tro^`ng sa^.y, lau la'ch, ca^y ba^`n du+o+'i me' ba~i . . .
la` nhu+~ng loa.i ca^y vu+`a co' nhie^`u re^~ phu. dde^? giu+~ dda^'t
phu` sa, vu+`a che bo+'t gio' do^ng va` cu~ng la` nhu+~ng cho^~ tru'
ngu. ra^'t ly' tu+o+?ng cho loa`i co`ng, ga^`n gio^'ng nhu+ con cua
lu+?a o+? ddo^`ng, con ba khi'a o+? bie^?n, bo` ra^'t le., mo^~i la^`n
ke.p thu+o+`ng hay bo? ca`n la.i . Nhu+~ng hang co`ng do.c theo me'
ra^~y da`y dda(.t . O+? trong " bu+ng " nghi~a la` trong cho^~ co`n
hoang da~ chu+a khai mo+?, co? la'c, lung vu~ng nhie^`u vo^ so^' ke^?,
thi` a(n ' ca' ", vi` o+? dda^y ca' sanh dde? lu+u lai, kho^ng the^?
na`o ba('t he^'t ca'  . O+?  " ddo^`ng " a(n  " cua " nhu+ mo^.t ddie^`u
hie^?n nhie^n, vi` cua thu+o+`ng o+? nhie^`u nha^'t tre^n ruo^.ng, tre^n
ddo^`ng .
         Suy cho cu`ng, nghi~a bo'ng hai ca^u ca dao na`y cha(?ng kha'c
na`o so^' pha^.n ngu+o+`i con ga'i ga(.p pha?i duye^n no+. na`o ddu+o+.c
ta^'m cho^`ng na^'y, co' the^? ga'nh la^'y nhu+~ng ru?i may, nhu+~ng
xa^'u to^'t, nhu+~ng kho^? so+?, nhu+~ng ha.nh phu'c nhu+ mo^.t su+.
sa('p dda(.t, an ba`i sa(~n ro^`i .
         Ca^u ca dao tre^n dda^y, co' no+i co`n vie^'t kha'c ddi ddo^i
chu't, nhu+ng cu~ng mang cu`ng y' 
nghi~a : 
          " Gio' ddu+a gio' dda^?y, ve^` ra^~y a(n co`ng,
            Ve^` so^ng a(n ca', ve^` gio^`ng a(n du+a . "
Vi` du+o+'i so^ng lu'c na`o cu~ng nhie^`u ca' nhu+ ca^u ca dao quen
thuo^.c mie^.t so^ng Ha^.u Giang, vo+'i cu` lao O^ng Chu+o+?ng thuo^.c
vu`ng Cho+. Mo+'i, Long Xuye^n :
          " Chie^`u chie^`u qua. no'i vo+'i die^`u,
            Cu` lao O^ng Chu+o+?ng co' nhie^`u ca' to^m . "
hoa(.c co' no+i co`n vie^'t :
         " Ba phen qua. no'i vo+'i die^`u,
           Cu` lao O^ng Chu+o+?ng co`n nhie^`u ca' to^m . "
 Va` nhu+~ng ti?nh thuo^.c vu`ng ha. lu+u cu?a so^ng Cu+?u long,
ngu+o+`i no^ng da^n thu+o+`ng tro^`ng du+a ra^'t nhie^`u tre^n nhu+~ng
dda^'t gio^`ng tu+'c la` nhu+~ng gio^`ng dda^'t cao ra'o, kho^ng bi.
nga^.p nu+o+'c va`o mu`a nu+o+'c lu.t tu+` tha'ng ba?y dde^'n tha'ng
mu+o+`i a^m li.ch .
        Trong ti`nh cho^`ng nghi~a vo+. cu~ng kho^ng ra kho?i ca'i tho'i
thu+o+`ng ddu+a dda^?y :
          " Gio' ddu+a bu.i chuo^'i sau he`,
            Anh me^ vo+. be' bo? be` con tho+ . "
Co' le~, nhie^`u ngu+o+`i mo^~i la^`n nghe ddo.c hai ca^u ca dao na`y,
dde^`u cho ra(`ng ngu+o+`i thie^'u phu. bi. cho^`ng phu. ba.c , ngo^`i
mo^.t mi`nh ruo^.t he'o gan sa^`u, chi? co`n bie^'t nhi`n ca^y co^'i,
ca?nh va^.t ga^`n gu~i chung quanh nhu+  " bu.i chuo^'i sau he` " 
tru+o+'c ngo.n " gio' ddu+a " ma` than tra'ch, gia?i ba`y chu't lo`ng
xo't xa cu?a mi`nh  . 
        Be^n ca.nh ddo', chu'ng ta cu~ng nha^.n ra mo^.t thu+.c te^' ma`
ngu+o+`i thi si~ bi`nh da^n muo^'n gu+?i ga('m vo+'i hi`nh a?nh " bu.i
chuo^'i sau he` "  ddong ddu+a tru+o+'c gio' . DDo' la` tho'i ddo+`i
vo+'i bao bie^'n ddo^?i cu?a lo`ng da. con ngu+o+`i cu`ng so^' pha^.n
cu?a ngu+o+`i phu. nu+~ trong xa~ ho^.i phong kie^'n . Ho. luo^n luo^n
nha^.n la^'y cho mi`nh nhu+~ng thua thie^.t, kho^ng co' mo^.t cho.n
lu+.a na`o kha'c ho+n la` cha^'p nha^.n ddie^`u ma` ho. kho^ng mo+
u+o+'c bao gio+` .
      Trong vu+o+`n, co' le~ loa`i chuo^'i la` loa.i ca^y ta^`m
thu+o+`ng, tro^`ng cho^~ na`o cu~ng ddu+o+.c . Chuo^'i co' the^? tro^`ng
o+? ngoa`i bo+`, ngoa`i bu.i, o+? go'c cha'i, go'c he`, kho^ng ddu+o+.c
na^ng niu, cha(m so'c nhu+ ca'c loa`i hoa qui' dde^? la`m kie^?ng nhu+
mai, lan, cu'c, thu+o+.c du+o+.c hoa(.c cu`ng la('m nhu+ ca'c loa`i hoa
o+? no+i tho^n da~ thu+o+`ng tro^`ng nhu+ bo^ng trang, bo^ng ddie^.p,
bo^ng va.n tho. . . . Sa'nh vo+'i tha^n pha^.n ngu+o+`i phu. nu+~ cu~ng
tu+o+ng tu+., nghi~a la` lu'c co`n tre? dde.p ke? ddo'n ngu+o+`i ddu+a,
cho^`ng ye^u, cho^`ng ki'nh ddu+o+.c coi nhu+ hoa qui', hoa hie^'m, hoa
tho+m . Khi co' mo^.t " be` con tho+ " ro^`i cu`ng vo+'i bao co+ cu+.c,
chi.u ddu+.ng, nhan sa('c phai ta`n, na('ng mu+a da^`u gia~i, bi.
cho^`ng ha^'t hu?i, xem thu+o+`ng, bo? be^, phu. ba.c, ngu+o+`i thie^'u
phu. trong tru+o+`ng ho+.p na`y cha(?ng kha'c na`o ddang o+? vi. tri'
mo^.t loa`i hoa bi. dda^?y xuo^'ng tha^n pha^.n cu?a nhu+~ng " bu.i
chuo^'i " ta^`m thu+o+`ng, chi? ddu+o+.c tro^`ng o+? " sau he` ", sau
cha'i , ngoa`i bo+`, ngoa`i bu.i .
         Co`n dda^u nu+~a cu?a tho+`i ky` mo+'i ye^u nhau la^'y tra(ng
he.n u+o+'c the^` nguye^`n, kho^ng muo^'n ro+`i nhau :
          " Gio' va`ng hiu ha('t dde^m thanh,
            DDu+o+`ng xa da(.m va('ng xin anh ddu+`ng ve^` .
            Ma?nh tra(ng dda~ tro't lo+`i the^`,
            La`m chi dde^? ga'nh na(.ng ne^` rie^ng ai ! "
Hoa(.c ti`nh tu+' nhu+ ngu+o+`i con ga'i que^ mang na(.ng kho^'i ti`nh
vu+`a cho+'m nu. qua ma^'y va^`n ddie^.u sau dda^y :
         " Anh ve^` Gio^`ng Du+'a qua truo^ng,
           Gio' lay bo^ng sa^.y dde^? buo^`n cho em . "
Tha^.t la` tho+ mo^.ng ma` cu~ng tha^.t la` da.t da`o, la~ng ma.n . Gio'
la`m " lay bo^ng sa^.y " ma` co^ na`ng dda~ mie^n man to+ tu+o+?ng vo+'i
co~i lo`ng vu+o+ng vu+o+ng no^~i nho+',  mang mang no^~i buo^`n ...
         Ca'i thuo+? ma` :
        " Thu+o+ng nhau co+?i a'o cho nhau,
          Ve^` nha` me. ho?i, qua ca^`u gio' bay . "
 DDe^? me. bie^'t ddu+o+.c, ho?i do^`n :
        " Gio' bay ca^`u tha^'p ca^`u cao, 
          Gio' bay ca^`u na`o con chi? me. coi . "
Va`  ddu+'a con co`n vie^.n le~ na`y ly' no. :
        " Ta.i me. may a'o ro^.ng tay,
          Con quen gio' ma't, gio' bay ma^'t ro^`i . "
Co' le~ dda~ he^'t ro^`i ca'i tho+`i ky` tho+ mo^.ng, ga^'m hoa vo+'i
bao na(m tha'ng ma^.t ngo.t trong ye^u thu+o+ng cu?a ti`nh cho^`ng
nghi~a vo+. ro^`i cha(ng ! ? Ba^y gio+` chi? co`n la.i mo^.t hie^.n ta.i
" anh me^ vo+. be' " dde^? cho ngu+o+`i thie^'u phu. ba.c pha^.n vo` vo~
mo^.t mi`nh pha?i lo nuo^i du+o+~ng " mo^.t be` con
 tho+ " , ma` ngu+o+`i cho^`ng nha^~n ta^m co' tha^'u hie^?u cho vo+.
nha` kho^ng ! ?  
          O+? mo^.t no+i kha'c, " gio' ddu+a " co`n la` mo^.t co+ ho^.i
dde^? cho tha^'y ro~ lo`ng da. cu?a nhu+~ng ddo^i uye^n u+o+ng khi
so^'ng chung nhau kho^ng tro.n dda.o vo+. cho^`ng, khi chia tay co`n
dde^? vu+o+ng bao phie^`n lu.y . Hoa(.c ddo^i ba.n tha^n kho^ng ve.n
chu+~ ba(`ng hu+~u, ma` pha?n phu'c nhau, ga^y bao tie^'ng oa'n tie^'ng
than cho ngu+o+`i ngay, ngu+o+`i nghi~a lu'c chia xa :
        " Gio' ddu+a ca^y ca?i ve^` tro+`i,
          Rau ra(m o+? la.i chi.u lo+`i dda('ng cay . "
Cha(?ng kha'c na`o hai loa`i  " ca?i " va` " rau ra(m " cu`ng loa`i la`
rau , cu`ng ddu+o+.c tro^`ng chung mo^.t vu+o+`n . The^' nhu+ng, ca'c
gio^'ng ca?i ddu+o+.c tro^`ng dde^'n ddu'ng nga`y tha'ng ha.n ky`, ta^'t
ca? ddu+o+.c nho^? le^n la`m du+a, na^'u canh, a(n so^'ng hoa(.c ddem ra
cho+. ba'n . . .Ro^`i dde^'n mu`a kha'c ddu+o+.c tro^`ng la.i lo+'p
kha'c nhu+ co^?i lo^'t ve^` tro+`i vi` co' mo^.t loa`i ca?i ddu+o+.c
go.i la` " ca?i tro+`i " . Ca?i tro+`i la` mo^t loa.i ca?i mo.c trong
vu+o+`n hoa(.c theo ma^'y lie^'p ca`, lie^'p ha`nh, lie^'p rau tho+m
va`o mu`a nu+o+'c vu+`a  mo+'i giu+.t, tha'ng mu+o+`i . Da^n que^ co'
the^? ha'i ve^` a(n so^'ng vo+'i ca' lo'c nu+o+'ng trui cu`ng vo+'i
nhu+~ng loa.i rau kha'c o+? tho^n que^ nhu+ rau dda('ng, rau ma', la'
xoa`i non, la' lu.a ... hoa(.c na^'u canh vo+'i ca' tre^ va`ng ra^'t
ngon, kho^ng thua gi` bo^ng so ddu?a, ca?i ngo.t, ca?i be. xanh . Co`n "
rau ra(m " tro^`ng mo^.t la^`n cu+' dde^? va^.y a(n hoa`i . " Rau ra(m "
la.i co' vi. cay cay . Du+.a va`o nhu+~ng ti'nh cha^'t ddo', ca'c ta'c
gia? vo^ danh cu?a ca dao tu.c ngu+~ dda~ cho chu'ng ta mo^.t ba`i ho.c
thu+.c te^' dda^`y y' nghi~a trong cuo^.c so^'ng ddo+`i thu+o+`ng ve^`
nhu+~ng pha?n phu'c, nhu+~ng tai tie^'ng kho^ng to^'t dde.p ve^` nhu+~ng
ngu+o+`i ga^`n gu~i cu?a mi`nh, ma` tu.c ngu+~ dda~ co' ca^u :
          " Lu+o+n bo` dde^? tanh cho ro^~ . "
          O+? phu+o+ng die^.n kha'c, " gio' ddu+a " co`n mang mo^.t y'
nghi~a go+.i nho+' cu?a ngu+o+`i con hie^'u tha?o pha?i xa cha me. gia`,
mo^.t ta^'m gu+o+ng cho nhu+~ng ai i't dde^? y' sa(n so'c, phu.ng
du+o+~ng cha me. lu'c tuo^?i gia` thu+o+`ng hay ye^'u ddau, bi.nh ta^.t
:
           " Gio' ddu+a ca^y Cu+?u ly' hu+o+ng,
             Tu+` xa cha me. tha^'t thu+o+`ng bu+~a a(n .
             Sa^`u rie^ng co+m cha(?ng muo^'n a(n,
             DDa~ bu+ng la^'y ba't, la.i da(`n la^'y ma^m . "   
          DDe^'n " Gio' ddu+a ca`nh tru'c la` dda` " ma` o^ng Tha'i Va(n
Kie^?m, trong quye^?n Vie^.t Nam Ga^'m Hoa, dda~ gia?i thi'ch ca^u ca
dao sau dda^y, tru+o+'c nha^'t la` ta? ca?nh dde.p o+? mo^.t vu`ng no+i
co^' ddo^ va`o buo^?i hu+`ng ddo^ng va` sau ddo' mang da^'u a^'n li.ch
su+? ve^` cuo^.c nam tie^'n cu?a tie^`n nha^n :
           " Gio' ddu+a ca`nh tru'c la` dda`,
             Tie^'ng chuo^ng Thie^n Mu., canh ga` Tho. xu+o+ng . "
DDe^? chu+'ng minh cho lo+`i gia?i thi'ch na`y, o^ng co`n ddu+a ra hai
ca^u ca dao sau dda^y, khi cuo^.c nam tie^'n dda~ dde^'n ddu+o+.c vu`ng
dda^'t mo+'i o+? phu+o+ng Nam :
           " Gio' ddu+a ta`u chuo^'i la` dda`,
             Tie^'ng chuo^ng Xa' Lo+.i, canh ga` Thu? Thie^m . "
        Du` sao, dda^y cu~ng la` ca'ch gia?i thi'ch cu?a ngu+o+`i am
tu+o+`ng the^' cuo^.c, co' ly' rie^ng cu?a no' .      
Chu'ng ta co' the^? co' nhu+~ng hie^?u bie^'t ve^` hai ca^u ca dao na`y
theo ca'ch kha'c, mie^~n sao phu` ho+.p vo+'i y' nghi~a ma` no' chuye^n
cho+? . 
       Cha(?ng ha.n, chu'ng ta co' the^? ca?m nha^.n dda^y la` hai ca^u
nha(`m ta? ca?nh sa'ng so+'m o+? Hue^' vo+'i tie^'ng chuo^ng chu`a
Thie^n Mu. co^ng phu nga^n vang cu`ng tie^'ng ga` ga'y cu?a la`ng Tho.
Xu+o+ng ba'o thu+'c lu'c hu+`ng ddo^ng . Vo+'i nghi~a dden na`y tha^.t
ro~ ra`ng, minh ba.ch . 
       Nhu+ng pha^`n a^?n du. co' le~ la` ta^m tra.ng cu?a mo^.t vi.
co^ng tha^`n na`o dda^y bi. tha^'t su~ng, tu+. vi' ddo+`i mi`nh nhu+
tru'c, mo^.t loa`i ca^y ddu+o+.c du`ng dde^? a'm chi? nhu+~ng ha.ng
ngu+o+`i qua^n tu+? , tru+o+.ng phu, ma` nay pha?i " la` dda` " tru+o+'c
gio', ro^`i mie^n man to+ tu+o+?ng , nho+' ve^` co^' ddo^ hay nho+' la.i
vu+o+ng trie^`u ma` mi`nh dda~ bao na(m ddem ta`i he`n su+'c mo.n ra
pho` ta', ro^`i cha(?ng dda(.ng gi` . " Gio' "vo^'n di~ la` chuye^?n va^.n cu?a
dda^'t tro+`i, la` su+'c ma.nh, la` tu+o+.ng tru+ng cho quye^`n bi'nh trie^`u
ddi`nh cha(ng ? 
         Hoa(.c ti`nh tu+' ho+n, chu'ng ta co' the^? nghi~ dda^y la`
tru+o+`ng ho+.p cha`ng trai hay co^ ga'i na`o  kho^ng tro.n chu+~ ye^u
ro^`i chia tay, dde^? thu+o+ng dde^? nho+' cho nhau, dde^m dde^m tra(`n
tro.c suo^'t na(m canh da`i, nghe va(ng va(?ng tie^'ng chuo^ng Thie^n
Mu., tie^'ng ga` la`ng Tho. Xu+o+ng nhu+ nghe tie^'ng vo.ng cu?a
ngu+o+`i thu+o+ng tro^i ddi trong gio', vang ddo^.ng dde^'n no+i khue^
pho`ng . . .ma` nho+' ve^` nhu+~ng la^`n ga(.p go+~, he.n ho` nga`y na`o
..
         Tu+` " ca`nh tru'c " dde^'n " ta`u chuo^'i "  ddu? cho chu'ng
ta tha^'y mo^.t ne't dda(.c thu` cu?a nhu+~ng cu+ da^n tu+` hai vu`ng
dda^'t du` cu`ng chung co^.i nguo^`n . Mo^~i hoa`n ca?nh sinh ra mo^~i
ha.ng ngu+o+`i . No+i co^' ddo^ thi` qua^n tu+? , co^ng tha^`n . Cho^'n
tho^n trang mie^`n Nam thi` da^n da~ ta^`m thu+o+`ng trong ca^u ca dao
sau :
               " Gio' ddu+a ta`u chuo^'i la` dda`,
                 Tie^'ng chuo^ng Xa' Lo+.i, canh ga` Thu? Thie^m . "
Mo^~i la^`n ddo.c ca^u ca dao na`y, ro^`i lie^n tu+o+?ng dde^'n ca^u ca
dao tre^n, khe^' ho+.p vo+'i hoa`n ca?nh li.ch su+? nu+o+'c nha`, tha^'y
nhu+ dda^u dda^y hi`nh a?nh cu?a chu'a Nguye^~n vo+'i nhu+~ng na(m
tha'ng lu+u la.c ve^` phu+o+ng Nam tho+`i ky` Ta^y So+n cha(ng ?
           Hoa(.c bi`nh da^n ho+n, ca^u ca dao na`y chuye^n cho+?
nhu+~ng co~i lo`ng cu?a ddo^i trai ga'i trong tho^n xo'm mie^`n Nam ,
vu`ng Be^'n Nghe', Gia DDi.nh, Nha` Be`, ye^u nhau ma` kho^ng ga^`n nhau
ddu+o+.c , nhu+ng dde^m dde^m va^~n cu`ng nghe " ta`u chuo^'i " lao xao,
nghe tie^'ng chuo^ng chu`a Xa' Lo+.i, tie^'ng ga` Thu? Thie^m nhu+ ma~i
hoa`i nho+' tu+o+?ng dde^'n nhu+~ng lo+`i ti`nh tu+. nhu+ ma^.t ngo.t .  
          DDa.i kha'i la` va^.y, mo^~i ngu+o+`i co' nhu+~ng ca?m nha^.n
kha'c nhau, nhu+ng tu+.u trung, ca dao la` mo^.t hi`nh tha'i va(n
chu+o+ng bi`nh da^n nhu+ng ra^'t thu+.c te^', phu` ho+.p vo+'i tu+`ng
tru+o+`ng ho+.p rie^ng tu+ cu?a mo^~i hoa`n ca?nh, mo^~i vu`ng dda^'t ,
gio^'ng nhu+ :
             " Gio' be^n DDo^ng, ddo^.ng be^n Ta^y,
               Tuy ra(`ng no'i dda^'y, nhu+ng dda^y bie^'t ro^`i . "
          Trong kho ta`ng va(n chu+o+ng bi`nh da^n truye^`n kha^?u, "
gio' " co`n ddu+o+.c du`ng ra^'t nhie^`u trong ca dao, tu.c ngu+~, ma(.c
du` co^' ga('ng the^' na`o cu~ng kho^ng la`m sao go'p nha(.t cho he^'t
 ddu+o+.c . Va` ddie^`u cu~ng pha?i no'i tha^.t tha` la` chu'ng ta 
kho^ng la`m sao hie^?u he^'t ddu+o+.c nhu+~ng y' tu+', nhu+~ng vi' von,
nhu+~ng a^?n du. ma` ca'c thi si~ bi`nh da^n dda~ gu+?i ga('m qua
nhu+~ng va^`n ddie^.u ca dao, nhu+~ng ca^u tu.c ngu+~ tha^.t bi`nh di.
vo+'i nhu+~ng hi`nh a?nh, nhu+~ng nghi~a dden tha^.t ro~ ra`ng nhu+ng
nghi~a bo'ng tha^m tra^`m, sa^u sa('c . O+? ddo' tie^`m ta`ng nhu+~ng
ba`i ho.c, nhu+~ng ta^'m gu+o+ng cho ha^.u the^', ma` kho^ng pha?i lu'c
na`o chu'ng ta cu~ng de^~ nha^.n ra  . Na`o la` lo`ng hie^'u tha?o, na`o
la` nhu+~ng he.n ho` , na`o la` ti`nh ba(`ng hu+~u cu+ xu+? kho^ng
tro`n, na`o la` tho'i ddo+`i, the^' su+. tha(ng tra^`m, na`o la` tha^n
pha^.n ha^?m hiu cu?a nhu+~ng kie^'p ngu+o+`i . . . 
           Chi? rie^ng mo^~i mo^.t khi'a ca.nh nho? nhu+ tu+` ngu+~ "gio'
ddu+a " trong tu.c ngu+~ ca dao cu~ng dda~ la` mo^.t ca'ch die^~n dda.t
ve^` mo^.t ta^.p qua'n, mo^.t phong tu.c, mo^.t ne^`n gia'o du.c tho+`i
phong kie^'n cu?a mo^.t xa~ ho^.i nhu+ xa~ ho^.i cu?a to^? tie^n chu'ng
ta, ma` ngu+o+`i phu. nu+~ trong ddo' ddu+o+.c no'i dde^'n nhu+ bo.t be`o,
nhu+ chie^'c la' bi. bay ddi theo gio', nhu+ nhu+~ng phu.  thuo^.c va`o
tie^`n ddi.nh ma` kho^ng ddu+o+.c cho.n lu+.a, ddu+o+.c quye^'t ddi.nh cho
ddo+`i so^'ng cu?a mi`nh . Ta^'t ca? dde^`u bi. "  gio' dda^?y gio' ddu+a
" nhu+ mo^.t ddi.nh me^.nh, mo^.t do`ng nu+o+'c tro^i xuo^i nhu+ng kho^ng
pha?i kho^ng ga(.p nhu+~ng tha'c , nhu+~ng ghe^`nh . 
            Ba^y gio+` , ca? the^' gio+'i ddang o+? va`o nhu+~ng na(m
tha'ng cuo^'i cu?a the^' ky? hai mu+o+i, chua^?n bi. ba('t dda^`u mo^.t
the^' ky? mo+'i, the^' nhu+ng ngu+o+`i phu. nu+~ Vie^.t Nam o+? nhu+~ng
vu`ng tho^n da~ que^ mu`a va^~n co`n bi. ra`ng buo^.c bo+?i nhu+~ng le^~
nghi, phong tu.c, ta^.p qua'n co' tu+. nga`n xu+a  . Cha(?ng ha.n , ho.
co`n bi. e'p duye^n, e'p no+. trong vie^.c cu+o+'i ho?i hoa(.c mo^~i khi
ra ddu+o+`ng ho. kho^ng da'm ddi song ddo^i vo+'i cho^`ng , ma` va^~n
co`n pha?i luo^n luo^n ddi phi'a sau ngu+o+`i cho^`ng nhu+ bie^?u lo^.
su+. phu. thuo^.c suo^'t ddo+`i . Ho. va^~n co`n bi. nhu+~ng " gio'
ddu+a gio' dda^?y " nhu+ tha^n pha^.n ha^?m hiu cu?a ho. no+i cho^'n
ruo^.ng ddo^`ng vo+'i heo, bo`, ga`, vi.t,  vo+'i qua^`n vo a'o va^.n,
vo+'i dda^`u ta('t ma(.t to^'i , lam lu~ suo^'t nga`y, vo+'i " mo^.t be`
con tho+ ", vo+'i nghe`o tu'ng, thie^'u tho^'n ddu? ddie^`u . Cuo^.c
ddo+`i ho. luo^n luo^n ga('n lie^`n vo+'i mo^.t thu+.c te^' cu?a la`ng
que^ nhu+ va^.y cu`ng nhu+~ng khuo^n thu+o+'c, nhu+~ng lo+`i khen che^, 
nhu+~ng du+ lua^.n kha('t khe cu?a cho`m xo'm chung quanh buo^.c cha(.t.
           Bie^'t dde^'n bao gio+` nhu+~ng ngu+o+`i phu. nu+~ Vie^.t Nam
o+? tho^n que^ mo+'i thoa't ra kho?i ca?nh " gio' ddu+a "  trong bie^'t
bao ca^u tu.c ngu+~, ca dao luo^n o+? cu+?a mie^.ng mo.i ngu+o+`i ! !

                                                Lu+o+ng Thu+ Trung
                                                Boston, nga`y 06-6-97
-------------------------------------------------------------