Ba'o VN: Tu+` cu+?a O^ng - nga^~m ve^` nha^n ca'ch o^ng

[AnHai Doan <anhai@cs.washington.edu>]

Tu+` cu+?a O^ng - nga^~m ve^` nha^n ca'ch o^ng

Vu~ Hu+~u Su+.

Dde^`n Cu+?a O^ng la^.p o+? chi'nh cho^~ o^ng tru't bo? xa'c pha`m, tro+?
tha`nh ba^'t tu+?. Trong dde^`n, ta.i vi. tri' trung ta^m dda(.t pho tu+o+.ng
lo+'n cu?a o^ng, qua('c thu+o+'c, uy nghie^m ca'i nhi`n sa^u tha(?m cu?a
ddo^i ma('t. Be^n ca.nh la` ddo^i ca^u ddo^'i: 

Ba.ch Dda(`ng ho^. chie^'n co^ng, lu+o+ng tu+o+'ng uy danh Kinh Ba('c ddi.a. 

Ha?i Ddo^ng lu+u linh ti'ch, anh hu`ng ta^m su+. ddo^'i Nam thie^n. 

Ngu+o+`i dde^` ddo^i ca^u ddo^'i a^'y, da^~u la` ngu+o+`i sau, nhu+ng ha(?n
ra(`ng dda~ hie^?u o^ng la('m. O^ng, vi. tu+o+'ng lu+`ng danh, nha` thie^`n
ho.c uye^n tha^m, nha` thi si~ (co`n dde^? la.i ba`i "Pho'ng cuo^`ng ca"
no^?i tie^'ng) the^' ma` va^~n mang na(.ng mo^.t ta^m su+. u ua^'t kho^ng
ca^'t no^?i tha`nh lo+`i, chi? bie^'t "gu+?i tro+`i Nam" (ddo^'i Nam thie^n).
O^ng la` Tra^`n Quo^'c Ta?ng, tu+o+'c phong Hu+ng Nhu+o+.ng Vu+o+ng ddo+`i
Tra^`n Nha^n To^ng, ddo+`i Tra^`n Anh To^ng gia tu+o+'c Hu+ng Nhu+o+.ng Dda.i
Vu+o+ng. Ro^`i khi ma^'t la.i ddu+o+.c vua Tra^`n Minh To^ng truy ta(.ng
chu+'c Tha'i u'y (ga^`n nhu+ te^? tu+o+'ng). Hu+ng Nhu+o+.ng nghi~a la` la`m
ta(ng the^m ca'i ddu+'c khie^m nhu+o+`ng. Hu+ng Nhu+o+.ng Dda.i Vu+o+ng la`
con trai thu+' ba cu?a Hu+ng Dda.o Vu+o+ng Tra^`n Quo^'c Tua^'n. 

Vi` lo+~ lo+`i xu'c pha.m dde^'n to^? tie^n, Quo^'c Ta?ng bi. dda`y ra giu+~
dda^'t Ti~nh Bang (Qua?ng Ninh). 

Ti~nh Bang nga`y a^'y la` mo^.t vu`ng dda^'t quan tro.ng ba^.c nha^'t cu?a
dda^'t nu+o+'c, ddo^'i ma(.t vo+'i vi.nh Ha. Long va` vi.nh Ba'i Tu+? Long,
lu+ng nhu+ mo^.t bu+'c tha`nh da`i che cho+? cho ddo^`ng ba(`ng. Tu+` ra^'t
xa xu+a o+? dda^y dda~ hi`nh tha`nh mo^.t be^'n thuye^`n na(`m cho^~ tha('t
cu?a con ddu+o+`ng bie^'n tu+` phi'a ngoa`i va`o, co' the^? tie^'p ca^.n ca?
vu`ng cha^u tho^? so^ng Ho^`ng va` ca? vu`ng bie^n cu+o+ng ddo^ng ba('c.
Ddu+o+`ng bie^?n na`y la(.ng so'ng, ki'n gio', nhu+ mo^.t do`ng so^ng nu+o+'c
ma(.n (su+? cu~ go.i la` Ddo^ng Ke^nh). Tu+` Kha^m Cha^u (Trung Quo^'c, no+i
ca'c trie^`u dda.i phong kie^'n Trung Hoa dda(.t la`m ca(n cu+' ha?i qua^n)
theo Ddo^ng Ke^nh dde^'n cu+?a so^ng Ba.ch Dda(`ng chi? ma^'t 8 nga`y. Tha'ng
2/1149, ca?ng Va^n Ddo^`n ddu+o+.c mo+?. Thuye^`n be` Trung Quo^'c va` ha^`u
he^'t ca'c nu+o+'c trong khu vu+.c Ddo^ng Nam a' dde^`u theo Ddo^ng Ke^nh
va`o vi.nh Ha. Long buo^n ba'n. Dde^? kie^?m soa't va` dda'nh thue^' thuye^`n
be` ngoa.i quo^'c, nha` Tra^`n dda~ cho la^.p o+? chi'nh "ca'i nu't tha('t"
con ddu+o+`ng Ddo^ng Ke^nh a^'y mo^.t ddo^`n ha?i quan go.i la` sua^'t ti
tua^`n. Cho^~ ddo' vi` va^.y go.i la` Cu+?a Sua^'t ro^`i da^`n da^`n go.i
che^.ch tha`nh Cu+?a Suo^'t. 

Bi. cha tu+` bo?, ne^'u la` ngu+o+`i kha'c thi` ha(?n dda~ tho^'i chi', cha'n
chu+o+`ng, nhu+ng vo+'i Hu+ng Nhu+o+.ng Vu+o+ng thi` kho^ng. Nha^.n ro~ ta^`m
quan tro.ng cu?a vu`ng hie^?m ddi.a na`y tru+o+'c ho.a xa^m la(ng cu?a gia(.c
Nguye^n, o^ng dda~ to^? chu+'c pho`ng thu? ra^'t chu dda'o. Mo^.t ma(.t
dda'nh de.p tro^.m cu+o+'p, ha?i ta(.c, tho^? phi? dde^? da^n ye^n, mo^.t
ma(.t do^'c su+'c hua^'n luye^.n qua^n ddo^.i. Khi gia(.c Nguye^n tra`n sang
thi` dda.o qua^n Ddo^ng Ba('c do Hu+ng Nhu+o+.ng Vu+o+ng chi? huy dda~ dda'nh
nhie^`u tra^.n tuye^.t hay, la`m qua^n Nguye^n ta'ng ddo+?m. 

Khi xe't co^ng khen thu+o+?ng sau khi tha('ng gia(.c, Hu+ng Nhu+o+.ng Vu+o+ng
ddu+o+.c phong tie^'t ddo^. su+', ddu+o+.c cu+? ra Cu+?a Sua^'t tra^'n thu?. 

Tu+` sau na(m 1288 (na(m chie^'n tha('ng qua^n Nguye^n la^`n thu+' 3) cho
dde^'n khi Hu+ng Nhu+o+.ng Vu+o+ng qua ddo+`i, Ti~nh Bang tro+? tha`nh mo^.t
vu`ng dda^'t ye^n o^?n, gia`u thi.nh, dda^u dda^u cu~ng in dda^.m nhu+~ng
chi'nh ti'ch cu?a o^ng. 

Nga`y 16/8/1311, o^ng ma^'t. Nga`y 1/9 na(m a^'y, gia` tre? vu`ng Cu+?a
Sua^'t mo^.ng tha^'y mo^.t ngu+o+`i mu~ a'o ca^n ddai chi?nh te^`, ddu+'ng
o+? ddi`nh, ba?o: "Ta la` gia tu+o+'ng nha` Tra^`n, nay so^' dda~ he^'t, la.i
tro+? ve^` no+i ddo'ng ddo^`n cu~ giu+~ ye^n da^n nu+o+'c". Sa'ng ho^m sau,
ra ddi`nh, da^n la`ng tha^'y mo^.t phie^'n dda' da`i 5 thu+o+'c 4 ta^'c,
ngang 2 thu+o+'c 3 ta^'c, co' 5 ma`u huye^`n a?o nhu+ ma^y, tre^n ddo' co'
mo^.t mu~ dda'. Da^n ru+o+'c ve^` tho+`, la`m so+' ta^u ve^` trie^`u. Trie^`u
ddi`nh phong o^ng la`m Thu+o+.ng dda(?ng phu'c tha^`n, ha`ng na(m cu+? quan
bo^. le^~ ve^` cu'ng te^'. Cu~ng tu+` nga`y ddo', Cu+?a Suo^'t ddu+o+.c go.i
la` Cu+?a O^ng. 

Dde^`n Cu+?a O^ng lu'c dda^`u chi? la` mo^.t am nho? du+.ng du+o+'i go^'c
co^? thu., ngu+o+`i tha^.p phu+o+ng tha(m vie^'ng quanh na(m. Ma~i dde^'n
dda^`u the^' ky? 20, dde^`n mo+'i ddu+o+.c xa^y du+.ng la.i ba(`ng ga.ch
ngo'i, go^`m 3 khu: Dde^`n Ha., dde^`n Trung, dde^`n Thu+o+.ng, pha^n bo^?
o+? 3 vi. tri' kha'c nhau theo chie^`u tu+` tha^'p le^n cao, ta.o tha`nh
mo^.t qua^`n the^? kie^'n tru'c nhi`n ra vi.nh Ba'i Tu+? Long. 

Trong dde^`n, ngoa`i chu? tha^`n la` Hu+ng Nhu+o+.ng Vu+o+ng Tra^`n Quo^'c
Ta?ng, co`n ca? mo^.t he^. tho^'ng nha^n tha^`n ra^'t phong phu' go^`m 30 pho
tu+o+.ng lo+'n nho?, co' 18 pho dda~ xa'c ddi.nh ddu+o+.c te^n tuo^?i, nhu+
Hu+ng Dda.o Vu+o+ng Tra^`n Quo^'c Tua^'n (cha Hu+ng Nhu+o+.ng Vu+o+ng) Tha'nh
Ma^~u (me. Hu+ng Nhu+o+.ng Vu+o+ng) qua^.n chu'a Quye^n Thanh (em ruo^.t
Hu+ng Nhu+o+.ng Vu+o+ng, vo+. vua Tra^`n Nha^n To^ng), tu+o+'ng Le^ Phu.
Tra^`n, tu+o+'ng Tra^`n Kha'nh Du+, Ddo^~ Kha('c Chung, Ha` Dda(.c, Ye^'t
Kie^u... Ta^'t ca? dde^`u la` nhu+~ng ngu+o+`i la^.p co^ng lo+'n trong cuo^.c
kha'ng chie^'n cho^'ng Nguye^n Mo^ng. 

Ho^.i dde^`n Cu+?a O^ng mo+? tu+` nga`y 2/1 dde^'n tha'ng 3 a^m li.ch, la`
ho^.i lo+'n nha^'t o+? vu`ng Qua?ng Ninh. 

-------------------