[Date Prev][Date Next][Thread Prev][Thread Next][Date Index][Thread Index]

[tho+] Haiku va` Tho+ Con Co'c




>From VHNT:
                       Haiku va` Tho+ Con Co'c

                         Pha.m The^' DDi.nh
				   
Trong so^' ba'o So^'ng so^' 11,  dde^` nga`y 07 Tha'ng Na(m vu+`a
qua,  to^i co'  ddo.c tha^'y  na`ngi vie^'t  cu?a DDo^~ Minh Tua^'n
na`ngn lua^.n ve^` dde^` ta`i  "tho+ con co'c" vo+'i Nguye^~n Hu+ng
Quo^'c,  dde^` ta`i  ha^'p da^~n  va` la^.p  lua^.n cu?a hai phe^
bi`nh gia va(n ho.c, mo^.t trong nu+o+'c, mo^.t ha?i ngoa.i cu~ng
ly' thu'  la('m. Nha^'t la` vi`  na`ngi ddo' co' dde^`  ca^.p to+'i
mo^.t na`ngi tho+ Haiku Nha^.t Ba?n no'i ve^` "con e^'ch", ddu+o+.c
du`ng nhu+ mo^.t na`ngi tho+ tie^u bie^?u pha?n dde^` cho na`ngi "con
co'c" ne^n  ca^`m lo`ng kho^ng  dda^.u ma` pha?i  vie^'t cho ba.n
dda^y\.

DDo^~  Minh Tua^'n  ddem na`ng tho+ no'i  ve^` "con e^'ch" Nha^.t
Ba?n,  dde^? ddo^'i  vo+'i na`ngi  tho+ no'i  ve^` "con  co'c" cu?a
Vie^.t Nam cu~ng la` mo^.t y'  kie^'n ngo^. nghi~nh, va` xe't ra,
kho^n khe'o trong chie^'n thua^.t: Ba`i tho+ "con co'c" la` mo^.t
na`ngi tho+ kho^ng bie^'t ddu+o+.c  sa'ng ta'c bo+?i ai (vo^ danh),
ddu+o+.c lu+u  truye^`n trong nha^n gian,  the^? tho+ kho^ng theo
lua^.t, va^.n gi` ca?, hoa`n toa`n  tu+. do; tu+` xu+a dde^'n nay
bi. coi la`  do+?, va` co`n ddu+o+.c du`ng  dde^? chi? loa.i tho+
do+?. Trong  khi na`ngi tho+ no'i  ve^` "con e^'ch" la`  mo^.t na`ngi
tho+ Haiku, cu?a thi ha`o Nha^.t Ba?n la` Basho` dda~ sa'ng ta'c,
ra^'t  no^?i danh  tre^n the^'  gio+'i\. So  sa'nh nhu+ va^.y la`
co^'  ti`nh ddem  mo^.t my~  nha^n trong  mo^.t bu+'c tranh mo^.c
ba?n cu?a Nha^.t Ba?n dda(.t be^n Thi. No+? cu?a Vie^.t Nam.

Tuy va^.y, mo+'i  thoa'ng tro^ng, na`ng "con co'c"  co' ve? thie^n
ve^` va(n  chu+o+ng "bi`nh da^n"  ddo+n gia?n, cu.c  mi.ch, trong
khi  na`ngi "con  e^'ch" co'  ve? thie^n  ve^` va(n  chu+o+ng "ba'c
ho.c",  dde.p dde~,  cao sie^u\.  Nhu+ng ne^'u  suy dde^'n cu`ng,
thi`  la.i va  va`o su+.   gio+'i ha.n  cu?a ddi.nh  nghi~a: ranh
gio+'i giu+~a "bi`nh da^n" va`  "ba'c ho.c", hay no'i mo^.t ca'ch
kha'c, mo^.t na`ngi tho+ bi`nh da^n cu~ng co' the^? ddu+o+.c hie^?u
theo  ti'nh ba'c  ho.c, cha(?ng  ha.n nhu+  Nguye^~n Hu+ng Quo^'c
dda~ khai trie^?n ti'nh "tu+ tu+o+?ng" cu?a na`ngi tho+ "con co'c".

Ro^`i  ra, cuo^.c  tranh lua^.n  ve^` "ve?  dde.p" cu?a na`ng tho+
"con co'c"  va` na`ngi tho+ no'i  ve^` "con e^'ch" di~  nhie^n co`n
tu`y o+?  hai tay bu't phe^  bi`nh na`y, va` ngu+o+`i  du+. kha'n
la`  ddo^.c gia?  bo^'n phu+o+ng.   Co' the^?  ca? hai  na`ngi tho+
dde^`u se~  giu+.t gia?i hoa ha^.u  "co'c-e^'ch" nho+` ta`i bi`nh
lua^.n  cu?a hai  ca^y bu't  trong va(n  dda`n Vie^.t Nam. Rie^ng
to^i chi? xin nha^n di.p na`y, gio+'i thie^.u so+ ve^` the^? tho+
Haiku  Nha^.t  Ba?n  qua  mo^.t  so^'  ta`i  lie^.u  cu?a nhu+~ng
ngu+o+`i dda~  nghie^n cu+'u ve^`  the^? tho+ na`y\.  Mong ra(`ng
nhu+ va^.y  se~ giu'p cho  quy' ddo^.c gia?  va` ba.n de^~  tie^u
ca'i va^'n dde^` ho'c bu'a na`y ho+n.

Haiku la` tie^'ng Nha^.t, ne^'u  ddo.c ddu'ng nhu+ tie^'ng Nha^.t
thi`  ca'i te^n  na`y pha?i  ddu+o+.c ddo.c  la` "Hai Ku+". DDe^?
tra'nh  nhu+~ng hie^?u  la^`m tai  ha.i, nhie^`u  ngu+o+`i Vie^.t
dda~ ddo.c tha(?ng a^m Ha'n Vie^.t la` "Ha`i Cu'".

The^?  tho+ na`y  ba('t nguo^`n  tu+` mo^.t  the^? tho+ co^? cu?a
Nha^.t,  va`o khoa?ng  the^' ky?  thu+' 6.  Cho dde^'n  the^' ky?
thu+' 10 dde^'n the^' ky? thu+' 16, the^? tho+ co^? na`y ddu+o+.c
bie^'t  du+o+'i da.ng  Haikai no  Renga (Lie^n  Ca Ba`i Ha`i: co'
nghi~a la` nhu+~ng  na`ngi tho+ no^'i tie^'p nhau  co' the^? ca hay
ha't  ddu+o+.c, na`ngi  hay ha`i  dde^`u co'  nghi~a la`  co' va^`n
ddie^.u  dde^? co'  the^? ha't  hay nga^m.  Do ddo'  co' ngu+o+`i
Vie^.t co`n go.i  the^? tho+ na`y la` "Ba`i  Ku'", cu' la` ca^u).
Nhu+~ng  na`ngi tho+  thuo^.c the^?  "Lie^n Ca  Ba`i Ha`i" na`y co'
na`ngi da`i, na`ngi nga('n.

Ba`i da`i  ddu+o+.c go.i la`  Cho^ka (tru+o+`ng ca),  na`ngi nga('n
ddu+o+.c go.i la` Tanka (ddoa?n ca).

Ne^'u  ta vi'  mo^.t ca'ch  "so+ kho+?i"  va` thie^'u  suy lua^.n
nghie^m  tu'c nhu+ng  dde^? de^~  hie^?u thi`  o+? nu+o+'c ta co'
mo^.t the^? tho+ cu~ng dde^? ha't hay ca ddu+o+.c, ddo' la` the^?
"ha't no'i", ma` va`o the^' ky?  19 ra^'t thi.nh ha`nh o+? Vie^.t
Nam, vo+'i ca'c thi sy~ no^?i tie^'ng la` Du+o+ng Khue^, Nguye^~n
Co^ng Tru+', Nguye^~n Khuye^'n...

Su+. vi' von  ta.m tho+`i chi? co' the^?  ngu+`ng o+? ddo', ne^'u
kho^ng lie^`u  li~nh ma` cho  ra(`ng nhu+~ng na`ngi  "Lie^n Ca Ba`i
Ha`i" na`y cu~ng gio^'ng nhu+  nhu+~ng na`ngi ha't no'i cu?a Vie^.t
Nam, o+? cho^~  dde^`u co' mo^.t pha^`n tho+  nga^m mo+? dda^`u\.
Trong tho+  ha't no'i, ca'c  cu. go.i la`  "Mu+o+~u DDa^`u", la`m
theo the^? lu.c  ba't. Trong tho+ "Lie^n Ca  Ba`i Ha`i", ngu+o+`i
Nha^.t go.i la` Hokku (mo^.t la^`n nu+~a xin ddo.c la` Ho^'c Ku+,
chu+' kho^ng pha?i la` Ho^'c Cu, a^m Ha'n Vie^.t la` Pha't Cu').

Pha't  Cu' la`  nhu+~ng ca^u  dde^? ba('t  dda^`u\. Trong  pha^`n
"Pha't Cu'", ngu+o+`i Nha^.t co'  ddoa.n tho+ 5 do`ng (hay ca^u),
ma` ca^'u  tru'c tre^n so^'  a^m tu+. mo^~i  do`ng la` 5-7-5-7-7.
Haiku  la` the^?  tho+ ddu+o+.c  la`m ra  tu+` pha^`n "Pha't Cu'"
vo+'i 3 do`ng  5-7-5. Do`ng dda^`u 5 a^m tu+.,  do`ng thu+' hai 7
a^m tu+., do`ng thu+' ba 5 a^m tu+..

Toa`n na`ngi tho+ Haiku "co^? truye^`n"  chi? co' 17 a^m tu+. ta^'t
ca?.  Xin mo+?  ngoa(.c o+?  dda^y la`  tie^'ng Nha^.t  la` mo^.t
tie^'ng dda a^m. Thi' du.  "Vie^.t Nam" ddo.c theo tie^'ng Vie^.t
go^`m hai ddo+n a^m: a^m  "Vie^.t" va` a^m "Nam", nhu+ng ngu+o+`i
Nha^.t ddo.c  ra la` 5  a^m : Bi  E^'t To^ Nam  Mu+\. Ne^'u mo^.t
ca^u  tho+ Haiku  ma` vie^'t  vo+'i hai  chu+~ "Vie^.t Nam", ca^u
tho+ na`y ddu+o+.c  vie^'t vo+'i 5 a^m tu+.,  va` nhu+ the^' dda~
co'  the^? la`  mo^.t do`ng  trong the^?  tho+ Haiku  Nha^.t Ba?n
ro^`i\.

Tho+ Haiku  ddu+o+.c no^?i danh  vi` chi? vo+'i  17 a^m tu+.  ma`
ta'c  gia? ddu?  ghi la.i   ddu+o+.c ca?m  xu'c cao  ddo^. nha^.n
thu+'c ngay  thu+.c ta.i tru+o+'c mo^.t  su+. kie^.n, trong mo^.t
khoa?ng kho^ng  gian va` tho+`i  gian nha^'t ddi.nh.  Ma(.c da^`u
khi ddu+o+.c sa'ng ta'c trong  nhu+~ng ngo^n ngu+~ kha'c (Vie^.t,
Anh, Pha'p...),  nhu+~ng na`ngi tho+ Haiku  na`y kho^ng the^? pha't
ra  nhu+~ng a^m  nhu+ khi  ddu+o+.c nga^m  ba(`ng tie^'ng  Nha^.t
(thu+o+`ng  ta^.n cu`ng  ba(`ng nhu+~ng   a^m A,  I, U+,  E, O^),
nhu+ng the^? tho+ co^ ddo.ng na`y va^~n ddu+o+.c nhie^`u ngu+o+`i
u+a thi'ch. Nhu+~ng the^? tho+  cu?a ca'c nu+o+'c A' DDo^ng kha'c
nhu+ lu.c-ba't (Vie^.t Nam), Tha^'t Ngo^n Ba't Cu' (Trung Hoa)...
kho^ng co' ddu+o+.c ti'nh pho^? qua't the^' gio+'i na`y\.

DDa~ vie^'t la` mo^.t na`ngi tho+ Haiku chi? co' 17 a^m tu+., go^`m
3 do`ng 5-7-5, cha('c nay to^i pha?i nha^'n ma.nh ra(`ng ddo' la`
tho+ Haiku  "ca(n ba?n, co^? truye^`n".  Tre^n thu+.c te^', cu~ng
co' na`ngi  tho+ Haiku co^?  truye^`n thoa't ra  kho?i le^` lua^.t,
nhu+ng no'i chung la` su+. pha' le^. ddu+o+.c coi la` hie^'m.

Tho+ Haiku  co' va^`n hay kho^ng?  Ca^u tra? lo+`i la`  ne^'u co'
cha(ng nu+~a, thi` lo^'i gieo  va^`n trong the^? tho+ na`y kho^ng
tha`nh le^` lua^.t nha^'t ddi.nh, chu'ng ta thu+? ddo.c na`ngi tho+
no'i ve^` "con  e^'ch" cu?a Basho` (Matsu O  Basho`: Tu`ng Vi~ Ba
Tie^u, 1644-1694) ba(`ng tie^'ng Nha^.t xem sao:

Furu  ike ya
Kawazu tobi koma
Mizu no oto

DDa.i  kha'i ddo.c la`

Phu+ru+ ike^ ya
Cagoadu+  to^bi ko^ma
Midu+ no^ o^to^

Ta.m Di.ch (kho^ng theo the^? ha`i cu'):

Ca'i ao cu~                     An old pond
Mo^.t con e^'ch nha?y va`o      a frog jumps in
A^m thanh cu?a nu+o+'c          Sound of  water (Matsuyama)

Va^`n o+? dda^y gieo giu+~a 3  do`ng, va` chu+~ cuo^'i cu?a do`ng
dda^`u  va^`n vo+'i  chu+~ cuo^'i  cu?a do`ng  thu+' hai\. Nhu+ng
trong mo^.t  na`ngi Haiku cu?a mo^.t  thi ha`o kha'c la`  Buson (Vu
Tho^n, 1716 - 1784):

Hashi nakute
Hikuren to suru
Haru no mizu

DDa.i kha'i ddo.c la`

Hasi naku+te^
Hiku+ren to^ su+ru+
Haru+ no^ midu+

Ta.m di.ch  (kho^ng theo the^? ha`i cu'):

Vi` kho^ng co' ca^`u
A'nh ma(.t tro+`i ma~i chie^'u
Nu+o+'c mu`a xua^n

Va^`n o+? dda^y  la.i chi? na(`m trong hai ca^u  2 va` 3. Do ddo'
co' the^?  no'i la` ca'ch gieo  va^`n trong the^? tho+  Haiku la`
kho^ng nha^'t ddi.nh, chi? du+.a  va`o thanh a^m go+.i ca?m trong
tie^'ng Nha^.t ma` tho^i\.

Mo^.t na`ngi  tho+ Haiku ngoa`i  ca^'u tru'c 3  do`ng 17 a^m  tu+.,
co`n theo mo^.t va`i le^~ lua^.t ca(n ba?n:

- Lua^.t  tinh  tuye^`n:  toa`n  na`ngi  tho+  chi?  la` mo^.t ta^m
tra.ng, kho^ng vay mu+o+.n, cha('p va' nhu+~ng ca?m xu'c kha'c.

- Lua^.t  hie^.n ta.i:  Khoa?ng kha('c  "hie^.n ta.i"  ddo'ng vai
tro`  chu? the^?  trong tho+  Haiku, co'  the^? ddu+o+.c vi' nhu+
mo^.t ta^'m  hi`nh chu.p mo^.t  su+. kie^.n trong  khoa?ng kha('c
ddo'.

- Lua^.t kho^ng gian, tho+`i gian, su+. kie^.n: xa'c ddi.nh cho^~
na`o, khi na`o, vie^.c na`o\.

Nhu+~ng quy lua^.t ddo' dda~  ddu+o+.c nhu+~ng ngu+o+`i da.y la`m
tho+ Haiku ba(`ng tie^'ng Anh to'm la.i tha`nh 4 ddie^`u:

1/ -  3 gio`ng nga('n  (to^n tro.ng ddu+o+.c  17 a^m tu+.,  5-7-5
thi` to^'t, ne^'u kho^ng 15 a^m tu+. thi` vu+`a)

2/  - du`ng  1 chu+~  no'i ve^`  mu`a (cha(?ng  ha.n hoa hu+o+'ng
du+o+ng  chi? mu`a  ha., tuye^'t  chi? mu`a  DDo^ng, la' u'a chi?
mu`a Thu\...)

3/  - du`ng  1 chu+~  die^~n ta?  su+. ca('t  mo^.t ha`nh ddo^.ng
(cha(?ng ha.n chu+~ stop)

4/ - kho^ng va^`n, kho^ng du`ng a^?n y' (no rhyme or metaphor).

Ba`i tho+ sau  dda^y cu?a mo^.t ca^.u be'  ho.c lo+'p 6 tru+o+`ng
tie^?u ho.c Nicole Canford (Canada) dda~ ddu+o+.c ta.p chi' Haiku
Japan Air Lines  1991 dda'nh gia' la` xua^'t  sa('c (vo+'i pha^`n
ta.m di.ch  kho^ng theo  the^? ha`i  cu'):

Like  a fresh spring breeze
The children  on bicycles
Ride along the street

Nhu+ gio' xua^n tu+o+i ma't
Nhu+~ng ddu+'a tre? tre^n nhu+~ng xe dda.p
Cha.y do.c theo con ddu+o+`ng

Ba`i na`y  hay vi` theo  ddu'ng lua^.t tinh  tuye^`n: ta^m tra.ng
tu+o+i tre?  tu+` dda^`u dde^'n cuo^'i  na`ngi; lua^.t hie^.n ta.i:
nhu+~ng  ddu+'a  tre?  ddang  dda.p  xe;  va` lua^.t kho^ng gian,
tho+`i  gian,  su+.  kie^.n:  tre^n  con  ddu+o+`ng,  mu`a xua^n,
nhu+~ng ddu+'a tre? dda.p xe\.

DDe^? cha^'m du+'t  la' thu+ ky` na`y, to^i  xin che'p la.i mo^.t
nha^.n  ddi.nh dda~  ddu+o+.c mo^.t  ngu+o+`i nghie^n  cu+'u tho+
Haiku la` Rodrigo de Siquira ne^u ra la`: "More than inspiration,
it needs  meditation, effort and  mainly perception to  compose a
real  Haiku"  (DDe^?  sa'ng  ta'c  mo^.t  na`ngi  tho+ Haiku ddu'ng
nghi~a,  ca^`n su+.  suy tu+o+?ng  sa^u xa,  su+. co^' ga('ng va`
su+. nha^.n thu+'c chu? the^? ho+n la` nguo^`n ca?m hu+'ng).

Ngoa`i ra, trong lu'c vie^'t la' thu+ na`y, to^i dda~ du`ng mo^.t
so^' du+~  kie^.n cu?a Vi  An, ta'c gia?  cuo^'n "Phu` Tang  Ta.p
Lu.c" do "La`ng Va(n" xua^'t ba?n  va`o na(m 1994, trong ddo' co'
na`ngi "DDo^i  ne't ddan thanh ve^`  ha`i cu'" ma` to^i  xin gio+'i
thie^.u vo+'i ba.n,  va` qui' ddo^.c gia? dde^?  ti`m ddo.c ne^'u
muo^'n  hie^?u the^m  ve^` the^?  tho+ tre^n.  Co`n vo+'i nhu+~ng
ddie^`u  co+ ba?n  tri`nh na`ngy  o+? tre^n,  to^i chi? mong ddo'ng
go'p cho cuo^.c  bi`nh lua^.n ve^` tho+ no'i  ve^` con e^'ch cu?a
Nha^.t, va` tho+ con co'c cu?a Vie^.t Nam tre^n die^~n dda`n va(n
ho.c Vie^.t Nam ddu+o+.c the^m pha^`n ly' thu' ma` tho^i\.

Pha.m The^' DDi.nh
---------------------