Ba`n ve^` Ta^`n Co^'i

[Tran Minh Tien <tran@idefix.mpipks-dresden.mpg.de>]

	Ba`n ve^` Ta^`n Co^'i hay go+.i mo+? nhu+~ng ddie^?m
         nhi`n tham chie^'u ve^` phu+o+ng pha'p bi`nh pha'n
                               ***


Ddie^?m to^'i quan tro.ng tru+o+'c khi dda'nh gia' mo^.t nha^n va^.t
li.ch su+? na`o ddo' la` pha?i xa'c ddi.nh ro~ ra`ng va` du+'t khoa't,
ddu+'ng tre^n ne^`n ta?ng va(n ho'a na`o dde^? dda'nh gia'\. Vie^.c nha^.p
nhe`m ne^`n ta?ng va(n ho'a chi? co' ta'c du.ng ga^y a?o gia'c hoang
tu+o+?ng cho nhu+~ng ngu+o+`i thie^'u ca(n ba?n. Nhu+ng kho^ng co' gi` co'
the^? che da^'u du+o+'i ma(.t tro+`i\.

Ta.i sao pha?i xa'c ddi.nh ne^`n ta?ng va(n ho'a tru+o+'c khi dda'nh
gia' ? DDe^? minh ho.a xin la^'y vi' du. trong li.ch su+?: Ma~ Vie^.n
va` Ba` Tru+ng. DDu+'ng tre^n ne^`n ta?ng va(n ho'a Vie^.t Nam, Ba` 
Tru+ng la` anh hu`ng cu?a da^n to^.c, Ma~ Vie^.n la` te^n xa^m la(ng
dda'ng nguye^`n ru?a\. DDu+'ng tre^n ne^`n ta?ng va(n ho'a Trung
Quo^'c, Ma~ Vie^.n la` tu+o+'ng hu`ng cu?a da^n to^.c Ha'n, co' co^ng
bi`nh Man, Di, co`n Ba` Tru+ng la` te^n phie^'n loa.n. Va^.y dde^? 
dda'nh gia' hai nha^n va^.t li.ch su+? na`y, pha?i du+'t khoa't
va` ro~ ra`ng, ta o+? ne^`n va(n ho'a na`o\. Vi' du. kha'c, kho^ng
the^? ddu+'ng tre^n va(n ho'a Thie^n Chu'a gia'o dde^? phe^ pha'n
co' tho+`i o^ng cha cu?a chu'ng ta la^'y qua' nhie^`u vo+., cu~ng
nhu+ kho^ng the^? ddu+'ng tre^n va(n ho'a Pha^.t gia'o dde^? che^
bai ngu+o+`i tra^`n tu.c kho^ng ca.o tro.c dda^`u\.

Khi dda~ xa'c ddi.nh ne^`n ta?ng va(n ho'a cu?a nhu+~ng be^n tham
gia tranh lua^.n thi` ddie^`u quan tro.ng thu+' hai la` ca'c be^n
tham gia tranh lua^.n co' ddu+'ng cu`ng tre^n mo^.t ne^`n ta?ng
va(n ho'a hay kho^ng. Ne^'u kho^ng thi` kho^ng the^? tranh lua^.n
ddu+o+.c, cu~ng nhu+ kho^ng the^? ddu+'ng tre^n hi`nh ho.c
Lobatrevxkyi tranh lua^.n vo+'i ngu+o+`i ddu+'ng tre^n hi`nh ho.c
Euclid ve^` hai ddu+o+`ng tha(?ng song song.

Ba`n ve^` Ta^`n Co^'i o+? tre^n ne^`n ta?ng va(n ho'a na`o ? Ddu+'ng
tre^n ne^`n ta?ng va(n ho'a Trung Quo^'c (chi'nh xa'c ho+n la` va(n
ho'a Ha'n) thi` ddie^`u na`y qua' ro~ ra`ng: Ta^`n Co^'i la` te^n
dda.i gian tha^`n Ha'n gian. DDie^`u na`y the^? hie^.n ra^'t ro~
va` du+'t khoa't trong khe^' u+o+'c va(n ho'a cu?a da^n Ha'n.
Nha` Kim xa^m la(ng Trung Quo^'c va` ba^'t cu+' ha`nh ddo^.ng tho?a
hie^.p na`o dde^`u dda'ng bi. phe^ pha'n. Kho^ng ca^`n pha?i dde^'n
mo^.  Nha.c Phi mo+'i tha^'y tu+o+.ng vo+. cho^`ng Ta^`n Co^'i quy`
go^'i tru+o+'c mo^. va` bi. da^n chu'ng nho^? nu+o+'c bo.t, ma` chi?
ca^`n nhi`n ca'i qua^?y la` chu'ng ta ddu? bie^'t trong ta^m thu+'c
va(n ho'a cu?a da^n to^.c Ha'n, Ta^`n Co^'i dda'ng bi. ca(m ghe't
dde^'n ddo^. na`o\.

DDie^`u na`y cu~ng tu+o+ng tu+. (nhu+ng kho^ng ha(?n hoa`n toa`n
gio^'ng) trong li.ch su+? cu?a chu'ng ta co' Tra^`n I'ch Ta('c.
Tra^`n I'ch Ta('c cu~ng la` mo^.t ngu+o+`i co' ho.c va^'n cu+.
pha'ch, nhu+ng trong khe^' u+o+'c va(n ho'a cu?a da^n to^.c
Vie^.t, o^ng bi. nga`n ddo+`i nguye^`n ru?a la` te^n ba'n nu+o+'c,
ha.i da^n\. Mo.i co^' ga('ng bie^.n ho^. cho Tra^`n I'ch Ta('c
la` ddi ngu+o+.c vo+'i va(n ho'a Vie^.t Nam, la` cho^'ng la.i
da^n to^.c Vie^.t Nam.  

Ba^y gio+` thu+? ba`n ve^` Ta^`n Co^'i kho^ng pha?i trong va(n
ho'a Ha'n, ma` trong va(n ho'a nha^n va(n. Ta^`n Co^'i trong
1 nga`y gia? le^.nh vua vie^'t 12 kim ba`i trie^.u Nha.c Phi
ve^` trie^`u\. DDie^`u na`y ddu+o+.c che'p trong chi'nh su+?
Trung Quo^'c (ne^'u kho^ng tin va`o chi'nh su+? thi` thu+? ho?i
tin va`o ta`i lie^.u na`o dde^? tham chu+'ng ?). Ha`nh ddo^.ng
na`y cu?a Ta^`n Co^'i se~ ddu+o+.c dda'nh gia' the^' na`o du+o+'i
ca'i nhi`n cu?a nha^n va(n ? Ro~ ra`ng la` lu+`a lo.c va` do^'i tra'\.
Tie^'p dde^'n, khi Nha.c Phi ve^` trie^`u bi. ba('t giam to^'ng
ngu.c va` bi. ha`nh quye^'t. Ha`n The^' Trung ho?i Ta^`n Co^'i,
Nha.c Phi ma('c to^.i gi` ? Ta^`n Co^'i tra? lo+`i: "Ma.c tu
hu+~u" (cha(?ng ca^`n co'). Ddie^`u na`y cu~ng ddu+o+.c che'p
trong chi'nh su+?\. Ha`nh ddo^.ng na`y the^? hie^.n Ta^`n Co^'i
ba^'t cha^'p lua^.t pha'p cu?a Nam To^'ng, ba('t va` gie^'t
ngu+o+`i vo^ co+'\. 

Va^.y dda^'y, du+o+'i ca'i nhi`n cu?a nha^n va(n, Ta^`n Co^'i chi?
la` mo^.t te^n lu+`a lo.c, gian tra' va` vo^ dda.o\. Xin ho?i
nhu+~ng ai muo^'n bie^.n ho^. cho Ta^`n Co^'i ddang ddu+'ng
o+? va(n ho'a na`o ?

Tra^`n Minh Tie^'n