Ba'ch Vie^.t - Ly' La~o

[Hong Lam Vu <vuh000@goofy.zdv.Uni-Mainz.de>]

Hi ba'c Vie^.t,

>    To^i nho+' cha('c cha('n trong Dda.i Vie^.t Su+? ky' Toa`n Thu+
> la` ho. Ly' pha?i ddo^?i la` do kie^ng hu'y Tra^`n Ly'. ( any Ly' cho+' 
> kho^ng pha/i chi? rie^ng ho. Ly' la`m vua.) . BTW, tho+`i co^? VN nhie^`n 
> ho. Ly' la('m. Ma^'y danh nha^n co^? nhu+ Ly' O^ng Tro.ng, Ly' Ca^`m, Ly' 
> Tie^'n, Ly' Nam DDe^',...pha^`n lo+'n ho. Ly', co' ai bie^'t ta.i sao?
> 

Ly' do chi'nh thu+'c, hay ca'i co+', ma` nha` Tra^`n ddem ra dde^? ba('t
nguo+`i ho. Ly' trong ca? nuo+'c pha?i ca?i tha`nh ho. Nguye^~n du'ng la`
dde^? kie^ng hu'y Tra^`n Ly', to^? nha` Tra^`n.

Ca^u ho?i cu?A ba'c Vie^.t tui chu+A dduo+.c do.c da^u tra? lo+`i, va^.y
xin ta'n la'o va`i ca^u. Tui cu~ng tha^'y truo+'c tho+`i nha` Ly', ho. Ly'
o+? ta cu~ng kha'c nhie^`u, nay thi` ho. Nguye^~n co' le~ ddo^ng dde^'n
1/5 da^n so^', ly' do nguoa`i vie^.c nhie^`u nguo+`i ca?i theo ho. cu?a
chu'a Nguye^~n (ho. nha` Nguye^~n Hue^. la` 1 vi' du.), co`n co' the^? co'  
ly' do la` vi` ho. Ly' truo+'c kia dda~ kha' ddo^ng.

Thuye^'t ta`o lao cu?A tui vi` sao ho. Ly' o+? ta ddo^ng la` nhu+ sau:
Tho+`i nha` Ta^`n-Ha'n be^n Ta`u, da^n Nam Man chi'nh la` Ba'ch Vie^.t.
Trong bao nhie^u anh Vie^.t na`y co' 2 anh Ta^y A^u (A^u Vie^.t) va` La.c
Vie^.t co^.ng cu+ o+? vu`ng Ba('c Bo^., Luo+~ng Qua?ng. Ve^` sau, vu`ng
na`y thuo^.c kie^?m soa't cu?A nuo+'c Nam Vie^.t cu?A Trie^.u Dda`.

Dde^'n khoa?ng tho+`i Tam Quo^'c ddo^? ddi, no^?i le^n kha'i nie^.m Ly'
va` La~o vo+'i tu+ ca'ch to^.c danh. Ca'c to^.c nguo+`i ha^.u due^. cu?a
Ta^y A^u-La.c Vie^.t xu+a kia, nay dduo+.c go.i theo to^.c danh na`y.
Nga`y nay, va^~n co`n so't la.i trong ca'c to^.c danh cu?a nguo+`i Ly'
(Le^), da^n ba?n di.a ddo^ng nha^'t o+? da?o Ha?i Nam, va` ha`ng loa.t
to^.c kha'c co' te^n Klao, Pulao (Phu` la'), etc. Ca'c to^.c nguo+`i lo+'n
nha^'t ngoa`i Ha'n o+? vu`ng Ba('c Bo^.-Luo+~ng Qua?ng la` Kinh, Muo+`ng,
Ta`y, Nu`ng, Choang, Ly' dde^`u chung mo^.t go^'c (ddu'ng ra la` 2) Ta^y
A^u-La.c Vie^.t.

Co' le~ chi'nh trong tho+`i ky` xua^'t hie^.n va` thi.nh ha`nh to^.c danh
Ly'-La~o, cu~ng la` lu'c nhie^`u nguo+`i ba?n ddi.a pha?i la^'y ho. dde^?
ghi so^? sa'ch (vi' du. ghi so^? ho^. kha^?u, ddo'ng thue^'...), va`
nhie^`u nguo+`i da~ dduo+.c la^'y ho. theo to^.c danh. Truo+`ng ho+.p
to^.c danh hoa(.c thi. to^.c danh chuye^?n tu+` Ly' sang Le^ va` nguo+.c
la.i cu~ng dduo+.c ghi nha^.n. Sa'ch Local culture in ancient China cu?A
Wolfram Eberhard cu~ng ghi lai. kha' nhie^`u do`ng ho. da^n ba?n ddi.a
vu`ng Luo+~ng Qua?ng co' ho. Ly', ho. Le^. Tuy nhie^n ho. Ly' tuy ddo.c
nhu+ nhau nhu+ng cu~ng co' nhie^`u ca'ch ghi kha'c nhau, ma(.c du` ca'ch
ghi tre^n Mo^.c duo+'i Tu+? la` pho^? bie^'n nha^'t, va` ve^` sau thi`
ha^`u nhu+ nha^'t te^` ghi tre^n Mo^.c duo+'i Tu+?

Rie^ng Ly' Nam Dde^' thi` su+? co' no'i la` to^? be^n Ta`u, sang Giao
Chi? dde^'n 7 ddo+`i thi` to+'i Ly' By'. Xe't ra ca'c vi. la`m tru`m
nuo+'c ta nhie^`u vi. to^? tie^n be^n Ta`u ghe^. To^? ho. Khu'c cu?a Khu'c
Thu+`a Du. cu~ng tu+` Ta`u qua, gia pha? nay va^~n co`n ghi ro~. Ro^`i
thi` ho. Tra^`n. Ro^`i thi` ho. Ho^` cu?a Ho^` Qu'y Ly cu~ng tu+` Ta`u qua
no^'t. Dde^'n nha` Le^ va` nha` Nguye^~n cu`ng go^'c ga'c Thanh Ho'a thi`
la.i co' nguo+`i nghi la`... nguo+`i Muo+`ng. A` ma` ho^`i ddo' thi`
Muo+`ng vo+'i Kinh kho^ng dde^'n no^~i xa ca'ch nhu+ ba^y gio+`, vo+'i
la.i vu`ng thuo+.ng du so^ng Ma~, no+i pha't ti'ch cu?A Le^ Lo+.i va`
Nguye^~n Hoa`ng thi` kha? na(ng co^.ng cu+ Kinh Muo+`ng va`o tho+`i ddo'
la` lo+'n la('m. Ma.c Dda(ng Dung vua khai sa'ng nha` Ma.c thi` da dden
tru`i tru~i. Chi'nh su+? ghi go^'c ga'c tra.ng nguye^n Ma.c Ddi~nh Chi
nhu+ng thuye^'t na`y nay bi. nghi ngo+` la` do trie^`u di`nh su+?a la.i
cho ra ve? "tha`nh pha^`n co^'t ca'n", chu+' thu+.c ra nhie^u` nha`
nghie^n cu+'u cho ra(`ng nha` Ma.c na`y go^'c ga'c cha`i luo+'i cu~ng nhu+
nha` Tra^`n. Gia pha? ba(`ng ddo^`ng cu?A nha` Ma.c nay ne^'u co`n thi`
O+? ta`u. 

Nha` Ma.c va` nha` Tra^`n dde^`u dduo+.c cho la` "co' lie^n quan
dde^'n va^'n dde^` Nam Dda?o". Va^'n dde^` Nam Dda?o o+? dda^y dduo+.c
hie^?u la` 1 tha`nh pha^`n Ba'ch Vie^.t (to^.c Dda?n-Le^) chuye^n sinh
so^'ng vu`ng ven bie^?n, dda?o ngoa`i kho+i Luo+~ng Qua?ng, Ba('c Bo^.,
mang nhie^`u ye^'u to^' Austronesian. Trong ca'c to^.c nguo+`i con cha'u
cu?a he^. Ta^y A^u-La.c Vie^.t, thi` do ddi.a ba`n cu+ tru' ma` chia ra:
Ta`y-Nu`ng-Choang o+? vu`ng nu'i, thung lu~ng thuo+.ng lu+u he^. tho^'ng
so^ng Ta^y Giang (truo+'c go.i Vie^.t Giang, nay go.i Cha^u Giang, Perl
River); Kinh, Muo+`ng o+? cha^u tho^?, thung lu~ng ha. lu+u he^. tho^'ng
so^ng Ho^`ng; Dda?n, Le^ o+? ven bie^?n do.c tu+` cu+?a so^ng Ta^y Giang
dde^'n cu+?a so^ng Ho^`ng, ngoa`i dda?o (trong vi.nh Ha. Long, dda?o Ha?i
Nam).

La^m.